Dwar il-Perit Duminku Mintoff nibtu bosta miti. Min idemonizzah u min idolizzah u ċertament li hekk ser jibqa’ jsir. Pero aktar ma jgħaddi żmien aktar jinbet ukoll l-interess ġenwinli jrid ifittex aktar fil-profond dwar dan l-istatista kbir. M’hemm ebda mod aħjar kif nistgħu nifhmu aktar il-formazzjoni tas-soċjaliżmu f’Malta, il-bidu tal-ġustizzja soċjali, u l-ġlieda li kellha tagħmel Malta fil-ħsieb tal-Perit Mintoff, milli milli nisimgħu minn fommu. Il-bastjun esperjenza l-faqar, fl-Ingilterra esperjenza l-pajjiż kolonjali. Imma f’Malta kien għad hemm il-ħtieġa li nibnu l-istrutturi meħtieġa. Imbagħad hemm ir-rwol tal-Knisja wkoll f’Malta, li n-nuqqas ta qbil tiegħu ma kienx dwar aspetti ta’ fidi anke jekk imsaħħaħ bħala domma mill-Knisja, għaliex dan ma kienx ser jagħmel ħsara lis-soċjeta’. In-nuqqas ta’ qbil beda dwar “dommi sekondarji” li jżommu l-ħaddiema milli jimxu ‘l quddiem.
Ma nistax ngħid li m’għandix ix-xewqa li naqsam il-ħsibiiet tiegħi dwar dawk iż-żminijiet taż-żogħżija ta’ Mintoff li fihom nistgħu naraw ukoll dak li sawwar il-ħsieb fil-mixja tagħna bħala poplu aktar ‘il quddiem. Iżda quddiem ktieb bħal dan anke jien ħsibt li aktar mill-analiżi tiegħi, jew ta’ xi ħadd ieħor immur mal-ewwel għall-fehma tal-persuna li ħadet ħsieb biex dan il-ktieb wasal għandna.
F’isem it-Torċa tkellimt ma’ Dr Yana Mintoff Bland. Huwa ta’ unur għalija u ħassejt li huwa d-dmir li t-Torċa li tkun min tal-ewwel li tiltaqa’ ma’ Dr Mintoff Bland u għalhekk qed naqsam magħkom din l-intervista ESKLUSSIVA.
Dr Mintoff Bland, it-tifla tal-Perit Dom Mintoff setgħt toffrili mhux biss l-esperjenza bħala editur. Nieħu l-liberta’ li ngħid li l-valuri tal-Perit Mintoff jinħassu u stajt nistħajjel ftit li qed ingawdi ftit lil dan l-istatista kbir, u rrid ngħid li ngħożż il-mumenti li għamilt din l-intervista.
Omar: Dr Yana Mintoff Bland qabel xejn nirringrazzjak anke f’isem it-Torċa li aċċettajt li tagħmel din l-intervista. F’idejna għandna ktieb mill-isbaħ, ġojjell biex ngħid hekk, anke kieku ma kienx tal-Perit Mintoff, il-papa’ tiegħek, xorta waħda jibqa’ ktieb ta’ stoffa. Ktieb volumuż bl-esperjenza l-istorja ta’ Malta mill-perspettiva ta’ Duminku Mintoff. Ktieb bħal dan ovvjament nifhmu li jrid ħafna xogħol: X’kien jinvolvi l-proċess biex mil-karta wasal għal dan il-ktieb sabiħ li għandna llum?
Dr Mintoff Bland: Mela l-ewwel ħaġa li nixtieq niċċara hija li kull kelma hija ta’ missieri jiġifieri kif qiegħed miktub fil-kelmtejn ta’ qabel, kif jikteb Daniel Mainwaring, l-editur prinċipali, li aħna sibna l-kitba ta’ missieri. Fil-fatt kien hemm elf paġna u bil-mod il-mod qrajna li l-istorja personali tiegħu nistgħu qisna niġbduhom l-istejjer li kien hemm u noħorġu l-awtobijografija personali tiegħu, dawn kienu tliet mija u tletin paġna jiġifieri minn dawk l-elf ġbidna dawn u kienet pjuttost ix-xogħol ta’ Daniel li sawwar, seta’ jara dan il-ktieb minn l-affarijiet li sibna. Il-proċess beda għoxrin sena ilu, għax sena wara li mietet ommi beda jikteb u jien kont naħdem barra u kien qed jibgħathomli kważi tmien paġni kull ġimgħa bil-fax u kienu diġà qishom bit-typewriter. Imbagħad xtara miegħi l-kompjuter u wara li kiteb kollox b’idejh u għamel ħafna ħsieb u kultant riċerka ukoll kiteb b’idejh u imbagħad daħħal kollox fil-kompjuter jiġifieri aħna sibna dawk l-elf paġna fil-kompjuter.
Omar: Meta bdejt naqra dan il-ktieb mal-ewwel paġni innotajt li jsemmi l-bastjun. Jiena minn Bormla u qisni mill-ewwel laqtitni però naraha ukoll li iktar milli bħala post qisha donnha toħroġ kważi bħala tema. Kważi kważi metafora tal-kuraġġ illi Duminku Mintoff sab u għenu moralment u soċjalment biex jegħleb l-ostakli kollha li llum lanqas nimmaġinawhom naħseb jiġifieri li sab matul ħajtu. Minn banda jiġifieri qisu jitkellem dwar it-trobbija tiegħu u anke dak li qisna smajna diġà jiġifieri r-rabta mal-faqar forsi li kien hawn f’Malta però fl-istess ħin anke naraw dan is-sens qisu nostalġiku kważi sentimentali lejn din it-tfulija tiegħu. Ma nafx xtaqtx tikkummenta f’dan is-sens…?
Dr Mintoff Bland: Naqbel kompletament miegħek, missieri kien iħobb ħafna lil Bormla u speċjalment il-Bastjun fejn kif jikteb kellu l-isbaħ trobbija minkejja l-isfidi kollha li kellhom il-Bormliżi dawk iż-żminijiet kien hemm ħafna faqar imma kif qed tgħid, il-kuraġġ li kellhom imma naħseb ukoll żewġ affarijiet oħra. Is-solidarjetà, is-solidarjetà kienet ħafna parti minn ħajjithom, naħseb missieri dejjem ħass is-solidarjetà ma’ nies li kellhom ħafna sfidi, seta’ jidħol fiż-żarbun ta’ xi ħadd ieħor mill-ewwel u jara kif jista’ forsi joħroġ minn xi problema. Ħaġa oħra li joħroġ mil-ktieb li jien ma kontx naf ħafna dwarha qabel hija qisa anke mal-ħbieb li kellu, hu jikteb kemm-il darba dwarha, li kienu jaħsbu qabel biex joħolqu xi strateġija u naħseb żamm miegħu dak li biex tegħleb ċerti, jew biex tasal x’imkien kellek taħsibha qabel u tagħmel pjan mal-ħbieb u hemm diversi eżempju li nista ngħidlek. Per eżempju kif tista’ tevitah dan il-kelb li kien vera aħrax u tal-biża’, x’għandek tagħmel jew kif tista’ forsi tieħu xi ftit pastizzi mingħand dak tal-pastizzi u l-istrateġija u s-solidarjetà huma mportanti ukoll mal-kuraġġ. Kif kien dejjem jgħidli l-Bormliżi li għandhom hi l-onestà u naħseb dejjem kellu dak il-prinċipju li trid tkun onest fil-ħajja.
Omar: Naħseb mal-kuraġġ stampa oħra li għandhom in-nies tal-perit Mintoff biex ngħid hekk hija li kien oratur mill-aqwa, persuna li kien jikkomunika kelli x-xorti kont għadni żgħir jien u ġieli smajtu jitkellem ukoll, iħaddem idjoma tajba bil-Malti u l-messaġġ tiegħu kien jasal għand kulħadd jiġifieri l-messaġġ anke jekk ikun xi ħaġa biex ngħid hekk forsi lin-nies ftit li xejn kienu jifhmu fuqha kien iwassalha b’mod li kulħadd kien jifhem. Hawn hekk għandna ktieb bl-Ingliż artikulat ħafna, mirqum, jien kelli x-xorti ukoll li qrajt l-artikli tiegħu f’The Knights forsi jistgħu biex ngħid hekk wieħed jista’ jieħu togħma anke tal-espressjoni anke miktuba u l-akbar kompetenza għallinqas f’dan il-ktieb hija fl-argument, il-konsistenza anke il-kontinwità, irnexxielu jgħaqqad ħaġa mal-oħra, jibni esperjenza personali forsi biex isaħħaħ l-argument tiegħu. Ma nafx forsi x’tikkummenta dwar il-kitba fiha nnifisha anke f’dan il-ktieb jew anke b’mod ġenerali?
Dr Mintoff Bland: Missieri kellu żewġ affarijiet kif kien jaħseb, kif kien jitkellem qisu kellu dak il-leħen u xi ħaġa pjuttost minn Alla ngħidha għax kellhu ħaġa li kien jiġbed lin-nies u jżommhom jisimgħuh imma kif jikteb imbagħad jikteb mod ieħor imma qisu jibda mill-istess post u jasal fejn irid b’ħafna eżempju, storja, kultant qisek inti qiegħed fil-vjaġġ miegħu jiġifieri qisu jgħaqqad l-affarijiet li nies oħra forsi ma jafux jgħaqqadhom l-argument u naħseb dak ukoll joħroġ mil-ktieb. Il-kitba iva, għandu pinna tal-għaġeb u naħseb dik hija sorpriża għal ħafna nies għax il-mod kif jiċċara jew jgħati eżempji, anke kif ipinġi nies li kienu ta’ madwaru u kif għandu ukoll, mhijiex biss qisha antropoloġija, hija pjuttost qed juri kif m’aħniex waħedna u xejn ma wasal imkien waħdu. Naħseb dik hija xi ħaġa li tara sewwa fil-ktieb, kull fejn ikun jgħid ta’ madwaru l-ewwel umbagħad jgħid fejn wasal b’saħħithom.
Omar: Xi ħaġa oħra li qisni nnuttajt meta anke bdejt nara dan il-ktieb hija li waqt li hemm ħafna dettalji u jagħti ħafna dettalji anke dwar post li biex ngħid hekk kważi tista’ tpenġih il-post li jagħti anke kieku ma fihx ir-ritratti mid-deskrizzjonijiet wieħed biżżejjed biex jieħu stampa. Però ma nsibux ftaħir fuq dak li għamel jiġifieri anke fuq dak li huwa t-tfulija tiegħu m’hemmx ftaħir f’dan is-sens, jiena jidhirli li wasal anke ż-żmien forsi nitkellmu, illum isemmuha ħafna, dwar l-umiltà tal-politiku jiġifieri forsi dak iż-żmien forsi ma nafx konniex tant nitkellmu daqs tant dwarha, forsi kien iktar kruċjali li kien jgħolli r-reputazzjoni ta’ Malta u ta’ pajjiżna biex saret kif saret u grati għalih però forsi wasal, anke biex nibqa’ fuq dan il-ktieb, toħroġ qisha ħafna l-umiltà tiegħu jiġifieri m’hemm l-ebda mod ċerta ftit, tinħass l-umiltà kważi kważi.
Dr Mintoff Bland: Naqbel miegħek u naħseb li qed jgħid hawn li meta kien jgħaddi mit-trobbija u miż-żogħżija kien jgħaddi minn ħafna kriżi eżistenzjali u m’huwiex jistħi biex jgħidha ċara. Per eżempju meta ġie l-kuġin mill-Alġerija u kellu l-ħila, kien jixtieq imur hemm u jaħdem l-Alġerija kellu dik il-kriżi li kellu l-ġibda joħroġ mil-gżira żgħira fejn sab ruħu u tkellem ma missieru u gwidah. Imma ħafna paġni fil-ktieb qegħdin fuq dik il-kriżi eżistenzjali li naħseb, ħafna żgħażagħ u anke kbar, iħossuhom u nteressanti ukoll biex tara kif għadda minnhom. Naħseb l-ikbar kienet meta kien jixtieq jerġa’ jiġi Malta fit-tieni gwerra u ma setax u kif sab kull mezz biex jerġa’ jiġi u kif kellu bżonn jistenna dawk it-tlett snin qabel ma ġie u naħseb kien kollox qisek tista’ tara l-lezzjonijiet li kif ħareġ minn dawk il-kriżi. Naħseb tgħallem ħafna lezzjonijiet u li kienu mportanti għal ħajtu, fil-ħajja politika wara, li kellu bżonn jistenna dawk is-sittinijiet, kienu twal ħafna, li wara li għen li niksbu L-Indipendenza fl-erbgħa u sittin xorta kien barra bħala kap tal-Oppożizzjoni tista’ tgħid tnax-il sena jew iktar, tlettax-il sena, dawk kienu snin twal kien jixtieq ħafna li jgħin lil Malta timxi ‘l quddiem jiġifieri naħseb għandek raġun, qisa hemm ħafna onestà fil-ktieb li s-sorpriża għalih kienet li jiftaħ qalbu kompletament anke li jitkellem dwar l-imħabba, onestament hekk, ċar u tond xi ħaġa ħelwa ħafna li ma kontx naf dwaru.
Omar: Xi ħaġa issa dwar nimmaġina x-xogħol ta’ min ħa ħsieb l-editjar ta’ dan il-ktieb li huwa wieħed ukoll eċċellenti. Fil-ktieb insibu numru sabiħ ta’ ritratti li xtaqt nikkummenta aktar dwarhom fil-fatt għax huma parti integrali mill-ktieb. Ritratti storiċi, fosthom tal-fortifikazzjonijiet, Malta fl-imgħoddi. Xtaqtek tgħidilna dwar dawn.
Dr Mintoff Bland: Kien hemm it-tim, aħna ddeċidejna li ħa nippublikawh aħna jiġifieri kienet xogħol ta’ dedikazzjoni, l-imħabba u r-rispett lejh u kien hemm ħafna iktar xogħol u kien hemm affarijiet li vera ma konniex nafu fil-bidu kif ħa nagħmluhom imma ibni huwa storiku u kellu ħafna determinazzjoni u hu għamel internship, kien intern mal-arkivji nazzjonali ta’ Malta u għamel ħbieb ma’ Nardu Callus u Nardu Callus għena ħafna bid-dokumenti storiċi u ritratti u ċerti fatti. Jiġifieri hu daħal fit-tim umbagħad l-aħħar sentejn u bdejna inżejnu l-ktieb, mhux eżatt inżejnu, nagħtu iktar dettalji bil-mezz ta’ dokumenti u ta’ ritratti jiġifieri nista ngħid li dawk it-tnejn mirakli għamlu Nardu Callus u Daniel Mainwaring u hekk wasalna fl-aħħar.
Omar: U għandna prodott kif jixraq ukoll jiġifieri kif jixraq għalih.
Dr Mintoff Bland: Nista ngħid ukoll biss li ddeċidejna li jkun aħjar għal ħafna Maltin li jkun miktub ukoll bil-Malti u Joe J. Borg għamel ħiltu, għamel xogħol tajjeb ħafna. Prof Oliver Friġġieri wkoll kiteb id-daħla vera sabiħa ukoll bi sfond tiegħu imma jiena nemmen li huwa mportanti li ħriġna bit-tnejn f’daqqa, il-Malti u l-Ingliż biex kulħadd jista’ jaqrah.
Omar: Kulħadd għandu aċċess għalih.
Dr Mintoff Bland: Eżatt.
Omar: L-aħħar mistoqsija forsi ftit iebsa però ma tantx nista noħroġ minnha biex ngħid hekk, il-ktieb kont qed nifhem li beda jinkiteb tlett snin wara li tilfet il-battalja kontra l-kanċer Moira, il-mama tiegħek però qed tgħidilna aktar qabel li sena wara fil-fatt. Persuna maħbuba, qalbha tad-deheb, siekta però fl-istess ħin preżenti ħafna fil-ħajja tal-perit Mintoff jiġifieri u anke f’dan il-ktieb stess tidher evidenti ħafna jiġifieri tinħass ħafna kif għedt anke inti tajjeb, hemm ċerti sentimentaliżmu anke fuq ir-romantiċiżmu ukoll. Xtaqt tgħidilna xi ħaġa ftit dwar il-mama tiegħek anke fl-isfond ta’ dan il-ktieb jew forsi hemm aktar dettalji, kif tixtieq.
Dr Mintoff Bland: Ommi naħseb kienet l-isbaħ omm li stajna jkollna jien u oħti minkejja l-isfidi li kellhom ommi u missieri t-tnejn kienu jaħdmu ħafna flimkien għal politika. Ommi kienet attiva, kienet temmen ukoll fis-soċjaliżmu u kienet tħobbu immens lil missieri, naħseb ħass il-vojt tagħha ħafna u għalekk ħass li kellu bżonn jgħati l-ħin tiegħu għal kitba wara li tilifha. Jiena kważi kuljum niltaqa’ ma nies li jgħidu xi ħaġa sabiħa dwar ommi, jgħidu “Eh jiena rajtha taħsel il-platti fid-dar tal-anzjani” u hekk kienet tagħmel ħafna affarijiet bil-kwiet u kif qed ngħid kienet attiva ħafna, naħseb missieri ukoll kien jemmen f’attiviżmu iktar mil-kitba u t-teorija. Kien dejjem jgħidli l-azzjoni hija l-iktar importanti minn kollox imma naħseb umbagħad sab ruħu waħdu u kien irid jiftaħ qalbu għan-nies, għal kulħadd li seta forsi jieħu xi ħaġa mil-kitba tiegħu u aħna nixtiequ ħafna kulħadd ikollu aċċess għal ktieb.
Omar: Grazzi għalhekk issa għandna f’idejna dan il-ktieb, nirringrazzjak li qsamt magħna dan il-ħin prezzjuż tiegħek.