Traditional Prayers

Church of San Sebastiano Acireale Sicily. Photo taken by myself.

Traditional Prayers

Talb Tradizzjonali

Anima Christi

Soul of Christ, sanctify me.
Body of Christ, save me.
Blood of Christ, inebriate me.
Water from the side of Christ, wash me.
Passion of Christ, strengthen me.
O Good Jesus, hear me.
Within your wounds hide me.
Permit me not to be separated from you.
From the wicked foe, defend me.
At the hour of my death, call me
and bid me come to you
That with your saints I may praise you
For ever and ever. Amen.

Ruħ ta’ Kristu qaddisni
Ġisem ta’ Kristu, salvani.
Demm ta’ Kristu, isqini.
Ilma tal-kustat ta’ Kristu, aħsilni.
Passjoni ta’ Kristu, sabbarni.
O Ġesù twajjeb, ismagħni.
Fil-pjagi tiegħek, aħbini.
Tħallini qatt ninfired minnek.
Mill-għadu ħażin ħarisni.
Fis-siegħa ta’ mewti sejjaħli.
Ġewwa ħdanek ilqagħni,
biex mal-qaddisin tiegħek
inħaħħrek għal dejjem ta’ dejjem. Ammen

Divine Praises

Blessed be God.
Blessed be His Holy Name.
Blessed be Jesus Christ, true God and true Man.
Blessed be the Name of Jesus.
Blessed be His Most Sacred Heart.
Blessed be His Most Precious Blood.
Blessed be Jesus in the Most Holy Sacrament of the Altar.
Blessed be the Holy Spirit, the Paraclete.
Blessed be the great Mother of God, Mary most Holy.
Blessed be her Holy and Immaculate Conception.
Blessed be her Glorious Assumption.
Blessed be the name of Mary, Virgin and Mother.
Blessed be St. Joseph, her most chaste spouse.
Blessed be God in His Angels and in His Saints.

Ikun imbierek Alla.
Imbierek l-Isem Imqaddes tiegħu.
Imbierek Ġesú Kristu, veru Alla u veru bniedem.
Imbierek l-Isem ta’ Ġesú .
Imbierka l-Qalb Imqaddsa tiegħu.
Imbierek id-Demm għażiż tiegħu.
Imbierek Ġesú fis-Santissmu Sagrament ta’ l-artal.
Imbierek l-Ispirtu s-Santu Paraklitu.
Imbierka l-kbira Omm Alla, Marija Santissma.
Imbierka l-Imqaddsa u Immakulta Kunċizzjoni tagħha.
Imbierek it-Tlugħ glorjuż tagħha fis-sema.
Imbierek l-Isem ta’ Marija, Verġni u Omm.
Imbierek San Ġużepp, għarus kastissmu tagħha.
Imbierek Alla fl-anġli u l-qaddisin kollha tiegħu.

The Magnificat

My soul proclaims the greatness of the Lord,
my spirit rejoices in God my Savior,
for he has looked with favor on his lowly servant.
From this day all generations will call me blessed:
the Almighty has done great things for me,
and holy is his Name.
He has mercy on those who fear him 
in every generation.
He has shown the strength of his arm,
he has scattered the proud in their conceit.
He has cast down the mighty from their thrones,
and has lifted up the lowly.
He has filled the hungry with good things,
and the rich he has sent away empty.
He has come to the help of his servant Israel
for he has remembered his promise of mercy,
the promise he made to our fathers,
to Abraham and his children forever.

Ruħi tfaħħar il-kobor tal-Mulej,
u l-ispirtu tiegħi jifraħ f’Alla s-Salvatur tiegħi,
għax hu xeħet għajnejh
fuq iċ-ċokon tal-qaddejja tiegħu.
Iva, minn issa ‘l quddiem
kull nisel jibda jsejjaħli hienja.
Għax is-Setgħani għamel miegħi ħwejjeġ kbar;
qaddis hu l-isem tiegħu.
Il-ħniena tiegħu tinfirex f’kull żmien
fuq dawk li jibżgħu minnu.
Hu wera l-qawwa ta’ driegħu,
xerred lil dawk li huma mkabbra f’qalbhom.
Niżżel is-setgħana minn fuq it-tron tagħhom,
u għolla ċ-ċkejknin.
Mela b’kull ġid lil min hu bil-ġuħ,
u l-għonja bagħathom ‘il barra b’xejn.
Ħa ħsieb Iżrael, qaddej tiegħu,
għax ftakar fil-ħniena tiegħu
– bħalma wiegħed lil missirijietna –
b’riżq Abraham u nislu għal dejjem.

Angelus Prayer

The Angel of the Lord declared to Mary: 
And she conceived of the Holy Spirit.

Hail Mary, full of grace, the Lord is with thee;
blessed art thou among women and blessed is the fruit of thy womb, Jesus.
Holy Mary, Mother of God, pray for us sinners, now and at the hour of
our death. Amen.

Behold the handmaid of the Lord:
Be it done unto me according to Thy word.

Hail Mary…

And the Word was made Flesh:
And dwelt among us.

Hail Mary…

Pray for us, O Holy Mother of God,
that we may be made worthy of the promises of Christ. 

Let us pray:

Pour forth, we beseech Thee, O Lord, Thy grace into our hearts;
that we, to whom the incarnation of Christ, Thy Son,
was made known by the message of an angel, may by His Passion and Cross be brought to the glory of His Resurrection, through the same Christ Our Lord.

Amen.

L-Anġlu t’ Alla ħabbar lil Marija:
U hija saret omm mill-Ispirtu s-Santu.

Sliema għalik, Marija, bil-grazzja mimlija.  Il-Mulej miegħek, imbierka inti fost in-nisa, u mbierek il-frott tal-ġuf tiegħek, Ġesù.
Qaddisa Marija, Omm Alla, itlob għalina, midinbin, issa, u fis-siegħa tal-mewt tagħna. Amen

 Hawn hi l-qaddejja tal-Mulej:
Ikun minni skond kelmtek.

 Sliema u Qaddisa. 

U l-Iben t’Alla sar bniedem:
U għammar fostna.

Sliema u Qaddisa. 

Itlob għalina, Qaddisa Omm Alla:
Biex ikun jistħoqqilna dak li wegħdna Kristu.

Nitolbu:

Xerred, Mulej, fi qlubna il-grazzja tiegħek
biex aħna li bit-tħabbira ta’ l-anġlu għarafna li Kristu Ibnek sar bniedem,
bil-passjoni u l-mewt tiegħu naslu għas-sebħ tal-qawmien.  Bi Kristu Sidna.

Ammen.

Translated as “Oh Mary conceived without sin, grant us the grace to come out of sin without guilt”, is an adaption of the miraculous medal inscription: “Oh Mary conceived without sin pray for us who have recourse to thee”. Photo taken by myself shows the Collegiate of the Immaculate Conception, Cospicua.

Prayer of St Francis

Lord, make me an instrument of your peace:
where there is hatred,
let me sow love;
where there is injury,
pardon;
where there is doubt,
faith;
where there is despair,
hope;
where there is darkness,
light;
where there is sadness,
joy.

O divine Master, grant that I may not so much seek
to be consoled as to console,
to be understood
as to understand,
to be loved
as to love.

For it is in giving
that we receive,
it is in pardoning
that we are pardoned,
and it is in dying
that we are born to eternal life.
Amen.

Mulej agħmilni strument tal-paċi tiegħek.
Fejn hemm il-mibgħeda,
ħallini nħeġġeġ l-imħabba;
fejn hemm il-ħtija,
ħallini nferrex il-mahfra;
fejn hemm id-dubju,
ħallini ndaħħal il-fidi;
fejn hemm il-qtigħ il-qalb,
ħallini nqawwi t-tama;
fejn hemm id-dlam,
ħallini inkebbes id-dawl;
fejn hemm in-niket;
ħallini nxerred il-ferħ.

La tħallix li iżjed infittex li nkun imfarraġ
milli nfarraġ jien;
la tħallix li iżjed jifhimni ħaddiehor
milli nifhem lil ħaddiehor jien;
la tħallix li iżjed ikun maħbub,
milli nħobb jien.

Għax meta nagħtu,
aħna naqilgħu.
Għax meta naħfru,
aħna nkunu maħfura.
Għax meta mmutu,
nqumu għall-Ħajja ta’ dejjem.
AMMEN

Act of Contrition

O my God, I am heartily sorry for
having offended you, and I detest
all my sins, because of Your just
punishments, but most of all because
they offend You, my God, who are
all-good and deserving of all my love.
I firmly resolve, with the help of
Your grace, to sin no more and to
avoid the near occasion of sin.
Amen

Mulejja, Alla tiegħi, jisgħobbija b’qalbi kollha minn dnubieti ta’ ħajti kollha.
Jisgħobbija, Mulejja, għall-ġenna li tlift u għall-infern li irbaħt;
imma fuq kollox jisgħobbija għax regħextek u offendejtek li inti kollok tjieba u ħniena.
Inħobbok, Mulejja, inħobbok fuq kollox.
Mil-lum ‘il quddiem, bl-għajnuna mqaddsa tiegħek,
ma nidnibx qatt u qatt iżjed, u la mmur fejn dari nidneb,
iżda naħrab ukoll dak kollu li dari waqqagħni fid-dnub.
Ammen

O my Jesus (Fatima prayer which is recited in the Holy Rosary)

O my Jesus, forgive us our sins, save us from
the fires of hell; lead all souls to Heaven, especially
those who have most need of your mercy

O Ġesù tiegħi, aħfrilna dnubietna, eħlisna min-nar ta’ l-infern;
ħu l-ġenna l-erwieħ kollha, l-aktar dawk li għandhom bżonn tal-ħniena
tiegħek.

Basilica Cattedrale di Santa Maria Assunta, Messina. Photo taken by myself

–> Lura

Minn Fomm il-Kittieb (It-tieni volum)

Ta’ Patrick Sammut; Pubblikazzjoni: Horizons

Numru ta’kotba jibqgħu ttimbrati ġo moħħna imma mhux dejjem inkunu nafu lill-awturi.  Fil-qasam mużikali sikwit nitkellmu dwar il-mużiċisti u l-kantanti.  Ktieb bħal dan joffrielna opportunita’ li nsiru nafu iżjed lill-kittieba.  Sammut jinqata’ mill-idea qadima li nfakkru lill-awtur wara mewtu jew nistudjawh l-iskola fil-letteratura wara snin li jkun ħalliena.  Numru t’awturi qegħdin fostna u minkejja ċokon ta’ pajjiżna mhux bilfors inkunu nafuhom daqshekk.  L-għan ta’ Sammut huwa li joħroġ lill-awtur ‘il barra miċ-ċrieki letterarji.  F’pajjiż daqstant ċkejken huwa ħasra li xi awturi jsibu l-appoġġ f’xi għaqda jew proġett li jkunu fih u forsi daqshekk.  Nazzarda ngħid li għandna wkoll awturi li donnhom huma fil-periferija ta’ dawn iċ-ċrieki u għaldaqstant ftit li xejn jafuhom jew jafu dwarhom.  Dwar kantanti forsi aktar barranin milli Maltin nisimgħu u naqraw permezz tal-mezzi tax-xandir u l-internet.  Patrick Sammut nieda diversi proġetti biex bl-istess mod nisimgħu u naqraw dwar l-awturi Maltin.  Biżżejjed insemmi is-sit elettroniku “Tieqa fuq il-ktieb Malti”, “Paġna wara paġna”, u bla dubju ta’ xejn il-ġurnal elettroniku “Il-Pont”. Sammut kien ukoll l-editur letterarju tal-ġurnal “Il-Ġens”.  Ta’ min jgħid li fil-ġurnal elettroniku “il-Pont” li bħal din il-paġna, jagħti spazju lil awturi u pubblikaturi, nsibu diversi intervisti ma’ awturi differetni.   

Fl-2014 ġie pubblikat l-ewwel volum ta’ Minn Fomm il-Kittieb.  Il-kittieba u poeti intervistati fl-ewwel volum kienu: Pawlu Aquilina, Anton F. Attard, Joe M. Attard, Mario Attard, Emmanuel Attard Cassar, Joe Axiaq, Carmel Azzopardi, Mario Azzopardi, Jonathan Balzan, Rena Balzan, Joe Bartolo, Charles Bezzina, Ġorġ Borg, Paul P. Borg, Roderick Bovingdon, Charles Briffa, Lina Brockdorff, Rev. Mons. Amante Buontempo, Amanda Busuttil, Stephen Cachia, Joe Camilleri, Peter A. Caruana, Charles Casha, Manuel Casha, Manwel Cassar, Carmel G. Cauchi, Ġużè Chetcuti, Fr Paul Chetcuti S.J., Fr Anthony Chircop O.F.M., Ġanninu Cremona, Ileana Curmi dwar missierha Giovanni Curmi, Tony C. Cutajar, Charles Dalli, Lou Drofenik, Godwin Ellul, Leanne Ellul, Noel Fabri, Anthony Farrugia, Stefano Farrugia, Victor Fenech, Charles Flores, Joe Friggieri, Oliver Friggieri, Francis Galea, Anton Grasso, Alfred Grech, Lino Grech, Raymond Grech, Sergio Grech, Maria Grech Ganado, Adrian Grima u Mario Griscti.

Ovjament nifhmu li dan huwa xogħol li beda minn ħafna u ħafna snin qabel.  FIL-fatt f’intervista li jien għamilt  ma’ Sammut u ġiet ippublikata fil-ħarġa letterarja tat-Torċa tal-21 ta’ Diċembru 2014 l-awtur qalilna: 

“Fl-ewwel volum hemm 52 kittieba intervistati, imma numru ikbar ta’ intervisti ladarba numru ta’ kittieba intervistajthom iktar minn darba. Kif għedt diġà l-ewwel intervisti huma tal-2001 u l-iktar reċenti huma tal-2013. Mela dan ifisser li dan hu xogħol li ħadli mat-tnax-il sena. Hemm numru ta’ kittieba li intervistajthom wiċċ imb wiċċ, oħrajn ikkorrispondejt magħhom permezz tal-posta tradizzjonali u bosta oħrajn permezz tal-posta elettronika. Hemm min qalli li dan hu ktieb li ma jixħitx dawl biss fuq il-kittieba intervistati imma anki fuq l-intervistatur ladarba l-mistoqsijiet jirriflettu l-interess ġenwin tiegħi fil-qasam letterarju imma anki fl-element uman ta’ kull kittieb intervistat. Ħaġa oħra hija li biex wieħed jintervista kittieb partikolari jeħtieġ li jkollu ċerta familjarità mal-kitba ta’ dak li jkun biex b’hekk ikun jaf eżattament liema elementi se jikxef permezz tal-mistoqsijiet li joħloq. Ta’ min jgħid ukoll li matul is-snin sirt naf personalment għadd kbir mill-kittieba li intervistajt, tant li bosta minnhom għadni nikkorrispondi magħhom, u għaddewli u għadhom jgħadduli l-pubblikazzjonijiet tagħhom regolarment.”

Il-kittieba u poeti intervistati fit-tieni volum huma: Ġino Lombardi, Charles Magro, Carmel Mallia, John Mallia, Alfred Massa, Pierre J. Mejlak, George Mercieca, Charles Mifsud, Immanuel Mifsud, Maurice Mifsud Bonnici, Achille Mizzi, Mark Montebello, Walid Nabhan, Therese Pace, Alfred Palma, Vincenzo Maria Pellegrini, Ġorġ Peresso, Yana Psaila, George Said-Zammit, Joe Saliba, Marlene Saliba, Paul Saliba, Rita Saliba, Anton Sammut, Frans Sammut, Mark A. Sammut, Salv Sammut, Victor Sammut, Alfred Sant, Vanni Sant, Carmel Scicluna, Andrew Sciberras, Anselm Sciberras, Joseph C. Sciberras, Joseph Sciberras, Lillian Sciberras, Omar Seguna, Charles B. Spiteri, Hilary Spiteri, Lino Spiteri, Edmund Teuma, Joseph P. Vella, Kenneth Vella, Mark Vella, Kelinu Vella Haber, Paul Zahra, Trevor Żahra, Frank Zammit, Marcel Zammit Marmarà, Joe Zammit Tabona, Tarċisju Zarb, Nazzarenu Zerafa.

Kif insibu fl-ewwel volum, napprezza l-firxa ta’ poeti li joħduna diversi ġenerazzjonijiet.  Anke f’din il-ħarġa nsibu poeti li huma influwenzati mir-Romantiċiżmu u għandhom metrika u forma fissa, flimkien ma’ valuri tradizzjonali espressi b’mod idealistiku u patrijottiku.  Imbagħad insibu poeti oħra li bdew il-karrieri letterarji tagħhom f’nofs is-sittinijiet, kienu influwenzati mix-xena letterarja Ewropea u Amerikana kontemporanja, u għaldaqstant għażlu kwistjonijiet attwali bħad-drogi, is-sess, il-gwerra tal-Vjetnam, kwistjonijiet ta ‘identità, jirrikorru għal lingwa ġdida, disprament u rabja, u xbihat ġodda.  Għandna kittieba influwenzati mis-snin tmenin, kemm bis-sitwazzjoni soċjo-politika f’Malta u internazzjonali b’bosta temi bħal immigrazzjoni, il-ġuħ, il-gwerra, kwistjonijiet ambjentali, politika, inugwaljanza, inġustizzja.  Għandna mbagħad awturi ġodda li huwa interssanti mhux biss il-ħolm imma anke t-tħaddim tal-lingwa b’mod tabilħaqq flessibli li jixhed li l-Malti huwa lingwa ħajja u taqdina. X’aktarx nerġgħu anke llum insibu messaġġ soċjali li huwa b’saħħtu. 

Xi ħaġa li personalment apprezzajt ħafna, hija mhux biss li qed ‘nisimgħu’ l-esperjenzi “Minn Fomm il-kittieb” kif propju jġib l-isem dan il-ktieb, imma anke nsibu wkoll ritratti ta’ xi poeżiji jew kitbiet oħra miktuba bl-idejn tal-istess awturi. Hekk il-qarrejja ta’ MINN FOMM IL-KITTIEB ikollhom idea tal-kalligrafija ta’ dawn il-kittieba. Dan huwa ktieb illi naħseb għandu jinsab fil-librerija tad-dar tagħna.  Mhux biss imma nemmen li jgħin ħafna anke lill-istudenti fil-letteratura.  U forsi wkoll jaqtgħalna wkoll dik il-kurżita’ dwar l-awturi Maltin. Kif bdew jiktbu? Fejn għexu fl-imgħoddi, x’jiftakru minn dan, x’ħalla l-ikbar marka fuqhom, u fejn jgħixu llum? Min huma dawk il-kittieba li qed jiktbu lil hinn minn xtutna? Liema huma l-ħwejjeġ li jispirawhom biex jiktbu? X’jagħmlu bħala xogħol u kif jgħaddu l-ħin ħieles tagħhom? X’jaħsbu dwar kwistjonijiet kontemporanji partikolari? L-intervistatur fi djalogu informali mal-intervistat jikxef dan kollu. L-intervistatur wiċċ imb wiċċ ma’ kittieba stabbiliti u oħrajn inqas magħrufin, kittieba żgħażagħ, oħrajn li m’għadhomx magħna.

Naf kemm bosta qarrejja għandhom għal qalbhom il-Malti u lill-Malta.  Ejja nagħtu ġih lill-awturi Maltin li għamlu ġih lil pajjiżna.   “Minn fomm il-kittieb – it-tieni volum” – intervisti ma’ għadd ta’ kittieba u poeti mix-xena lokali, huwa Pubblikazzjoni Horizons, 2017. Nissuġġerixxi dejjem li wieħed jakkwista ż-żewġ volumi.   F’dawn iż-żewġ volumi l-qarrej jiltaqa’ wiċċ imb wiċċ ma’ 104 (52+52) kittieba u poeti Maltin, parti kbira minnhom għadhom jiktbu fil-preżent.


Vandalism

Awtriċi: Lizzie Eldridge
Pubblikazzjoni: Merlin

Hija storja li għalkemm ambjentata fi Glasgow hija tant qrib tagħna. F’liema sens? Lizzie Eldridge titratta temi umani f’dan il-każ il-kanċer, il-ħbiberija, it-tradiment u t-telfa ta’ xi ħadd qrib tagħna. Fuq kollox il-ħolm sabiħ li jisfuma fix-xejn u fl-istess nifs id-diqa u tbatijiet li jkollna nġarrbu. Naraw kif il-ħajja tagħtik bil-ħarta u waqtiet titbissimlek ukoll. Eldridge iżżewweġ dawn iż-żewġ aspetti tal-ħajja bħala parti essenzjali mill-istess ħajja.
L-istorja tlaqqagħna ma’ Moira (in-narratriċi), mara ta’ tmienja u għoxrin sena, li l-akbar ħabiba tagħha Connie kienet marida bil-kanċer tas-sider u kienet tinsab f’xifer il-mewt. Andy, dak li kellu jkun ir-raġel tagħha, kien għaliha serħan f’dan iż-żmien diffiċli u offrielha appoġġ. Fih sabet refuġju. Iżda x-xitan m’għandux ħalib u f’dan iż-żmien diffiċli kellu jerġa’ jidħol f’ħajjitha Ewan. Waqt li Andy kien qed iżomm kontinwita’, fil-fantażija tagħha postu ħadulu Ewan. Biex ngħidu kollox, Moira qatt ma nkiet lil Andy dwar din l-imħabba imgħoddija tagħha. Imma kellu jkun Andy stess li ressaq il-ħatab lejn in-nar. Iżda waqt li Andy seta’ kien għaliha ta’ spalla meta kienet fid-diffikulta’ kellha ssir taf aktar tard mingħand ħabib tagħha Alex li hi ma kinetx waħidha qed tilgħab il-logħba. Fil-fatt Andy wkoll beda jilgħab logħba differenti. Fil-fatt kellu jkun meta hija tasal id-dar u tinduna li Andy ma wasalx lura. Fejn kien Andy? X’kien qed jaħbi minnha waqt li hija kienet għaddejja bir-relazzjoni ma’ Ewan?
F’din l-istorja naraw kif iċ-ċirkostanzi jirvinaw il-kontinwita’ tal-ħajja; il-kanċer li ħasad il-ħajja ta’ Connie, imħabba oħra li tidħol bejnha u Andy, u tfixkil tan-normalita. Storja li turi n-nuqqas ta’ kontroll tal-bniedem fuq id-destin. Il-ħajja anzi hija għalina kaxxa magħluqa, u bħal triq mimlija skossi li nimxu fiha bir-riħ jonfoħ kontrina bla nafu fejn ser toħodna. F’dan ir-rumanz m’aħniex ser nistennew ġudizzju ta’ x’inhu tajjeb u x’inhu ħażin, karattri tajbin u karattri ħżiena, imma għandna karattri li qed jgħixu l-ħajja fiċ-ċirkostanzi kif jiġu.
Storja li tqanqal bosta emozzjonijiet u ħsibijiet dwar l-imħabba, il-ħajja u x’influwenza nistgħu inħallsu fuq ta’ madwarna. Li jolqot il-qarrej huwa l-mod realistiku li tikteb Edlridge, titratta suġġetti li jolqtu fil-laħam il-ħaj, suġġetti li ngħixuhom u għalhekk bħala qarrejja nistgħu nirrelataw magħhom u nagħmluhom tagħna. Dan huwa ktieb mimli emozzjoni, rabja, u qsim il-qalb. Kitba mexxejja ħafna u b’deskrizzjonijiet mill-aqwa.

Paġna Letterarja 8 t’Ottubru 2017

L-istorja li rrakuntat Nina

Awtriċi: Audrey Ferriggi
Pubblikazzjoni Horizons.


Il-ħila tal-awturi hija li joħolqu sitwazzjoni tixbah ħafna lill-ħajja reali. Permezz ta’ din is-sitwazzjoni waqt li jinqatgħu mill-ħtieġa li ssir riċerka bħal fil-każ ta’ awturi akkademiċi, joħolqulna ambjent ta’ diskussjoni, li nixtarru u li naħsbu. Aktar minn hekk iżda l-awturi jistgħu jidħlu fis-sitwazzjoni, u jifhmu lill-istess karattri fittizji li jkunu ħolqu huma stess. Dan huwa dak li tagħmel Audrey Friggieri f’dan il-ktieb “L-istorja li rrakuntat Nina”. Min hija din il-mara, kalma fuq l-ajruplan, li quddiem għajnejna narawha mara normali imma warajha hemm storja.
Irrid nagħmilha ċara li fil-fehma tiegħi dan il-ktieb huwa esklussivament għall-kbar. Nissuġġerixxi li dawn it-tip ta’ kotba għandu jkollhom indikat aktar ċar li huma għall-adulti. Jirrakonta dwar l-imħabba li sabet il-karattru prinċipali, Nina, barra miż-żwieġ. I-żwieġ huwa istituzzjoni soċjali li lil hinn mir-retorika ta’ żwieġ ibbażat fuq l-imħabba jipprovdi wkoll qafas soċjali kruċjali għas-soċjeta’ u wkoll jagħti ħarsien u identita’ lil membri. Nina daħlet għal dan iż-żwieġ ma’ Marin għax iċ-ċirkostanzi ġarrewha lejn dan il-pass li wara snin ma beda jfisser xejn għajr monotonija u apatija ħlief għall-ġlied bejniethom fosthom minħabba t-tfal. F’Martin rat sens ta’ ħarba mill-imgħoddi tagħha, tama ġdida, ġejjieni ġdid.
Quddiem din is-sitwazzjoni jidħol f’ħajjitha Alex kollega fuq ix-xogħol li tfittex okkażjonijiet biex tkun miegħu. Alex huwa miżżewweġ ukoll iżda kif jgħidilha, ż-żwieġ tiegħu kien għall-konvenjenza u biex ikun bħal ħaddieħor.
L-awtriċi ma tagħmilx ġudizzju fir-rakkont tagħha. Madankollu dan il-ktieb huwa kollu mill-perspettiva ta’ Nina – ir-rakkont huwa ta’ Nina u għaldaqstant mhuwiex newtrali. Jista’ jgħinna imma nifhmu dak li tħoss mara, għalkemm f’ċirkostanzi oħra jista’ jkun raġel. Jgħinna nifhmu il-għaliex persuna għamlet dan il-pass.
Is-sens ta’ ħarba mir-realta’ narawh f’diversi sitwazzjonijiet oħrajn matul ir-rumanz. Qabel xejn l-istorja kollha hija dak li beda għaddej minn moħħ Nina waqt li kienet fuq l-ajruplan. U allura għandna s-sens ta’ safar li għalkemm kien hemm għan għalih, sabiex tistudja, xorta hemm l-idea li qed tinqata’ minn dak li kienet qed tagħmel. Qed tinqata’ mir-rutina. L-avventura ċentrali hija r-relazzjoni ma’ Alex. Anke l-postijiet nsibu varjeta’ mill-ftuħ tal-Baħrija sa postijiet magħluqa li jistimulaw il-fantażija.
Dan huwa ktieb li jirrifletti s-soċjeta’ tal-lum li għalkemm toffri opportunitajiet toffri bosta sfidi. Il-komunikazzjoni permezz tal-facebook li permezz tiegħu għażlet li tafda persuna huwa wieħed minnhom; għalkemm fir-rumanz stess naraw li ma kinetx it-teknoloġija waħidha li wasslitha għal dan il-pass imma kien hemm raġunijiet oħrajn.
Dan huwa ktieb li taqrah u tidħol fl-istorja. Il-qarrej kważi jħoss l-istess emozzjonijiet għax id-deskrizzjonijiet ta’ din l-awtriċi huma vera tajbin. Friggieri diġa kisbet suċċess bil-ktieb “L-iskjav ta’ Isabel” u ngħid li dawk kollha li qraw dan il-ktieb, żgur li mhux ser jiddiżappunthom “l-istorja li rrakuntat Nina”.

Paġna Letterarja, 8 t’Ottubru 2017 — with Audrey Friggieri.

Stejjer mill-Bosk

Kemm il-darba nisħqu li t-tfal huwa importanti li jaqraw. F’din il-paġna għalhekk ukoll nagħtu importanza lejn il-ħidma qatigħ li ssir mill-Aġenzija Nazzjonali tal-litterizmu biex trawwem aktar il-qari. Imma x’kotba jħobbu jaqraw it-tfal? Din il-mistoqsija xprunat bosta riċerkaturi sa mill-bidu tas-seklu (Broening, 1934; Harkrader & Moore, 1997; Purves & Beach, 1972). Dawn l-istudju juru li t-tfal iħobbu qari li jġgħalhom jitbissmu, fejn hemm l-annimali, fejn hemm tfal bħalhom, fejn hemm l-avventura u jispiċċaw bi tmiem hieni. Jekk naqbad dawn il-punti, naħseb li b’xi mod kollha nsibhom f’dan il-ktieb ta’ Patrick Sammut.

Bosta jafu lil Patrick Sammut għall-ħarġa diġitali tiegħu “il-Pont”, għax-xogħol tiegħu fil-kritika letterarja u forsi anke bħala poeta. Ħareġ numru ta’ kotba differenti, fosthom l-aktar riċenti “Minn fomm il-ktttieb, it-tieni ktieb” li jkompli wara s-suċċess tal-ewwel ktieb. Dawn l-awtur iżda mhux wiċċ ġdid fil-qasam tal-kotba tat-tfal. Fil-fatt fl-2010 fost oħrajn ħareġ il-ktieb “AVVENTURA ŻGĦIRA F’TA’ QALI U STEJJER OĦRA” u fl-2012 “Tommy u s-sabiħ tal-qari u rakkonti oħra għat-tfal” u “Ħolm qabel l-irqad” fost oħrajn.

Fil-ktieb mhux biss naraw it-tfal bħala karattri protagonisti imma Sammut joffri ambjent fejn jistgħu jimirħu fl-immaġinazzjoni, bħal Robert li xtaq jirkeb unikornu imma biex jaqta’ xewqtu s-saħħara t-tajba riditu jmur fi vjaġġ misterjuż biex iġibilha vażett (Il-Ħolma ta’ Robert, p.11).

L-eroj għadhom wisq għal qalb it-tfal, anki minn numru ta’ riċerki internazzjonali bħal stħarriġ li sar fl-2016 ta’ World Book day (http://www.worldbookday.com/) li jelenkaw numru ta’ eroj popolari mat-tfal. L-eroj mhux nieqsa mill-istejjer f’dan il-ktieb, ngħidu aħna tat-tliet irġiel qalbiena (p.79) li ħarġu mir-raħal tagħhom li kien imdawwar b’territorji u saltniet ħafna aktar antiki minnu li għamlu l-kuraġġ biex isalvaw ir-raħal tagħhom u għamlu vjaġġ avventuruż immens.
Għandna wkoll numru ta’ annimali fosthom Orazju u Ħamilkar li għenu lil xulxin b’modi differenti u lil Drinu l-qattus l-imqareb (p.23) fost oħrajn. L-annimali huma mogħtija karatteristiċi umani, fosthom il-kapaċita’ li jitkellmu u jaħsbu bħalna.

Ta’ min jgħid li f’dawn l-istejjer għandna xi forma ta’ tagħlima li tista’ tkun aktar fil-wiċċ (eżempju l-imħabba għall-kotba li kellu Silvio, p.61 u kif “Orazju ħaseb f’kemm huwa kuntent dak li jgħin lil għajru bla ma jistenna xejn lura”, p.7) waqt li għandna oħrajn li huma aktar sottili eżempju li minkejja d-differenza bejn il-ħmar u l-ors, it-tnejn kellhom kwalitajiet uniċi tagħhom. L-istejjer iwasslu bosta valuri pożittivi bħalma huma l-ħbiberija, r-rispett lejn il-proxxmu u s-sodisfazzjon li wieħed jikseb mill-ħidma onesta.

Ma nistax ma nsemmix li l-pinna ta’ Sammut hija mogħnija b’Malti idjomatiku, li fi żmien fejn qed ngħixu aktar il-multi-lingwiżmu, t-tfal għandhom hawnhekk permezz ta’ dan il-ktieb riżorsa tajba ħafna.

Dan il-ktieb bdejt bħal awtur naqra storja kull filgħaxija lit-tfal tiegħi, u nikkonferma li ħadu fost mhux ftit.

(Paġna Letterarja, 27 t’Awwissu 2017)

Tattwaġġi

Tattwaġġi u L-għanja tal-imħabba mhux maħbuba
Żewġ kotba ta’ P. Charlò Camilleri

Dawn iż-żewġ kotba ta’ P. Charlò Camilleri, Karmelitan, li ħarġu bejn wieħed u ieħor fuq medda ta’ sena tgħaqqadhom it-tema spiritwali profonda. It-tnejn li huma jeħduk fi vjaġġ spiritwali, jistednuk toqgħod fis-skiet li fih biss tista’ tisma’ l-leħen tal-Ħallieq. Huwa għalhekk li qed nippreżentahom it-tnejn li huma f’din il-paġna, għalkemm ovvjament huma żewġ kotba differenti għal kollox minn xulxin. L-ewwel ktieb huwa Tattwaġġi; ġabra ta’ poeżiji li l-awtur kiteb f’dawn l-aħħar 20 sena (1996-2016). It-tieni ktieb L-Għanja tal-Imħabba mhux Maħbuba huwa bijografija dwar il-qaddisa mistika Santa Marija Maddalena de Pazzi. Il-Bijografija fiha wkoll ġabra ta’ kitbiet tal-Qaddisa maqlubin għall-Malti mill-istess Camilleri. Bħall-poeżiji f’Tattwaġġi, dan il-ktieb narah bħal ilma f’deżert, bħal rokna għal kwiet f’kamra mimlija agħa. Bħal donnu ż-żewġ kotba jimlew vojt li hemm fid-dinja li qed ngħixu fiha llum. Dwar ir-rabta bejn dawn iż-żewġ kotba, f’isem il-Paġna Letterarja tat-Torċa tkellimt mal-awtur innifsu P. Charlò Camilleri. Staqsejtu x’rabta jara bejn dawn iż-żewġ kotba tiegħu.

“S’issa qatt ma ħsibt li hemm xi rabta. Madanakollu naħseb li għalkemm il-ġeneru letterarju taż-żewġ kotba huwa differenti, hemm forsi żewġ elementi li jgħaqqduhom. L-ewwel, l-idea tal-“għanja”. Il-poeżija hija nistgħu ngħidu hekk għanja li f’ċertu sens hija wkoll karba ta’ ruħ li tfittex is-sens moħbi wara l-ġrajja tal-ħajja, wara l-esperjenzi immedjati u materjali li ngħixu kuljum. Fil-każ tal-Bijografija ta’ Maddalena de’ Pazzi għażilt li ndaħħal it-tema tal-għanja għax proprju din il-mistika taqa’ fil-kategorija tal-mistiċi tas-sekli 16 u 18 li esprimew dan is-sintomu ta’ karba malinkonika huma u jfittxu s-sens tal-eżistenza fil-ġrajja mqallba ta’ dawk is-sekli. Fil-kristjaneżmu dan il-kurrent mistiku ħa l-forma tat-tfittxija tal-Maħbub Divin li ma jinħassx, mhux tanġibbli. Artistikament per eżempju dan ġie espress fl-arti fil-famużi pitturi ta’ Marija ta’ Magdala tibki mal-qabar vojt ta’ Kristu, jonkella, fil-ġrajja ta’ Ġesù li jitlaq id-dar ta’ ommu għall-ħajja pubblika, u wkoll fil-bikja ta’ Pietru wara ċ-ċaħda fil-mument li Ġesù ttieħed minn magħhom. It-tieni element li jgħaqqad forsi, huwa l-fatt li l-bijografija hija dwar mistika, u l-poeżija ġiet mfissra minn Mario Azzopardi u Walid Nabhan bħala poeżija ta’ xeħta mistika.”

Sa ċertu punt P. Charlò jmur kemmxejn kontra l-kurrent mhux biss letterarju imma anke dak soċjali. Dan jagħmlu mingħajr ma jisfida la l-progress soċjali u lanqas ix-xejriet ġodda letterarji. Jirnexxielu iżda, b’mod b’saħħtu ħafna jagħti leħen lil Dak li huwa meqjus nieqes, ma jinħassx. Bil-kitba huwa joffri l-ilma li jtaffi l-għatx spiritwali, min-nixxiegħa li forsi konna nsejniha jew warrabniha. Permezz tal-ktieb dwar il-qaddisa jerġa’ jafferma l-primat ta’ Alla u allura tal-esperjenzi spiritwali li forsi anke fil-kuntest ta’ Knisja, għallinqas fil-periferiji tagħha, warrabniha biex nitkellmu iktar dwar il-lat soċjali li minnu nnifsu huwa tajjeb basta ma nispiċċawx ninsew l-għeruq tal-fidi tagħna u l-mixja spiritwali tagħna. Dwar dan tkellimna mal-awtur, u qalilna hekk:

“L-ewwel semmejt li d-Divin huwa għal kollox nieqes fid-dinja post-moderna. Il-bniedem ta’ llum kulturalment, soċjalment u politikament ma’ għadux ifassal l-għażliet tiegħu bil-perspettiva tad-Divin. Allura f’dan is-sens Alla huwa nieqes, ma jinħassx… jekk trid mejjet. Ma jfissirx li dan hu aħjar jew tajjeb. Ma jfissirx lanqas li ma hemmx espressjonijiet kulturalment b’għeruq reliġjużi. Dawn tal-aħħar però huwa forom dekadenti ta’ folklor u idolatrija. Alla ma għandu xejn x’jaqsam magħhom. Bil-kitba tiegħi minix nipprova nagħti soluzzjoni. Sempliċement qiegħed nagħti leħen lil esperjenza li mhijiex daqshekk valutata u kkunsidrata fil-letteratura lokali. Punt ieħor huwa li għalkemm id-Divin huwa nieqes għal kollox fis-soċjetà post-moderna, jidher li hemm sinjali żgħar ta’ bidla f’dan bil-qawmien tal-kurrent meta-modern. Nerġa’ ntenni li jiena minix nippretendi li noffri soluzzjonijiet. Tattwaġġi ġie pubblikat bl-interess ta’ Mario Azzopardi u Walid Nabhan li tant imbuttawni noħroġ il-poeżiji li fl-aħħar ċedejt. It-tieni ktieb, il-Bijografija ta’ de’ Pazzi ktibtha bħala parti miċ-ċelebrazzjoni tal-450 sena mit-twelid ta’ din il-mistika mportanti wkoll fejn tidħol letteratura, lingwistika u teatru.”

Iżda jekk l-awtur ma jiktibx l-ewwel u qabel kollox biex iwassal messaġġ, xorta waħda f’dawn dawn iż-żewġ kotba huwa kruċjali jwassal il-messaġġ ta’ Kristu – il-messaġġ tal-Evanġelju. Fi kliem ieħor, nemmen li l-għan ta’ Camilleri huwa li jesprimi dak li jemmen fih kemm permezz tal-poeżiji, li fl-aħħar mill-aħħar wieħed jista’ jqishom ukoll espressjoni ta’ talb, u l-esperjenza tal-Qaddisa li minkejja l-kuntest u realtajiet storiċi differenti, wieħed jista’ jimmudella fuqha l-imħabba tagħna lejn Alla. Fiż-żewġ kotba iżda wieħed iżda jagħraf valur letterarju li nistgħu napprezzaw anke jekk inħarsu lejhom minn perspettiva sekulari. Fil-ktieb Tattwaġġi li ser nitkellmu dwaru fi ftit aktar dettal insibu espressjoni tal-ħtiġjiet spiritwali li jmorru lil hinn minn dak li huwa materjali u temporali. Għandna l-bniedem li jaħseb, ibati u jittraxxendi. Jitratta mistoqsijiet filosofiċi u ispirat ukoll mill-ġrajja Biblika joffri tweġibiet teoloġiċi u umani fl-istess ħin. Fil-każ tal-ktieb ta’ Santa Marija Maddalena de Pazzi għandna valur kbir letterarju anke għaż-żmien li fih inkitbu s-siltiet mill-ħames volumi ta’ kitbiet tal-Qaddisa. Fil-fatt dawn il-kitbiet mistiċi huma studjati mhux biss fit-teoloġija mistika imma jqanqlu nteress kbir anke f’oqsma oħra bħal ngħidu aħna ir-rwol tal-mara fis-soċjeta’ medjevali u rinazzimentali, fil-letteratura, fit-teatru f’dawn iż-żminijiet. Dwar il-valur letterarju ta’ dawn iż-żewġ kotba, P. Charlò qalilna hekk:

“Dwar il-valur letterarju nippreferi ma niġġudikax lili nnifsi. Forsi tieħu xi spunti mid-daħla ta’ Mario Azzopardi u Walid Nabhan. Naħseb jagħmlu valutazzjoni bilanċjata u serja. Bil-kummenti tagħhom ħadt gost nara li wieħed qraha mill-perspettiva mistika nisranija u l-ieħor mit-tradizzjoni Iżlamika Sufi. Dan ifisser li l-poeżija kienet kapaċi tkellem żewġ dinjiet u żewġ kulturi differenti. Għalija dan forsi hu kriterju tal-validità letterarja tal-poeżija tiegħi: li ttraxxendiet kultura u tradizzjoni partikulari u hekk għandha xeħta universali. Anke l-fatt li kemm Mario kif ukoll Walid (nies stabbiliti fil-qasam letterarju) imbuttawni biex nippublika, naħseb li juri li hemm valur.”

1. Tattwaġġi

It-tattwaġġi huma marki estetiċi u fl-istess ħin permanenti. Jidhirli li l-isem jindika kif l-awtur jitlaq minn dak li huwa estern u fil-wiċċ, mill-esperjenza reali u kontemporanja u jwassal dak li huwa profond u qiegħed immarkat fina. Fil-fatt minn materjaliżmu li qatt ma jagħti l-vera ferħ (Surrealiżmu, p.78), “passjoni bla ruħ”, “f’ġisem żagħżugħ” li “mill-qoxra biss tfuħ”, l-poeta jemmen li:

“b’taħbit u stennija
f’dan il-ġisem żagħżugħ
mikluba hemm ir-ruħ
trid toħroġ mill-fosdqa.”

L-awtur jitlaq mill-mistoqsija tal-ħajja, mit-tbatija li titwaħħad mal-“ġnien taż-żebbuġ” (p.23). Huwa pellegrin, miexi bħalna l-istess mixja lejn il-fidi. U bħal kull bniedem ieħor jistaqsi mistoqsijiet fundamentali tal-Fidi.

“Għaliex hemm blanzun
li qatt ma fetaħ?
Għaliex hemm ħarruba
mgħawwġa bi-żmien?

Għaliex hemm il-ħmura
tad-demm imxerred,
minflok il-ġmiel
ta’ għalqa pepprin.”
(Thewdin, p.32)

Il-mistoqsijiet joħroġu mill-istess Fidi, mix-xewqa tal-bniedem li jagħraf lil hinn minnu. Iżda quddiem l-hemm u n-niket, hemm l-imħabba li tirbaħ fuq kollox (It-Triq, p.34). Jippreżentalna esperjenza li jixtieq jaqsamha mal-qarrejja – esperjenza ta’ imħabba qawwija li jixtieqna aħna wkoll induqu.

Iżda biex jasal għaliha jterraq fit-triq tal-Fidi li mhux faċli. Biex jasal għar-risposta, bħal poeta-saċerdot ieħor li wkoll jikteb poeżija profonda, Joe P. Galea (Fra Goel), ifittex is-skiet (p.34).

Jbati meta jħoss in-nuqqas tagħha, u jistenna bi ħrara sa ma jħoss il-din il-qawwa inspjegabbli (p.25) u jterraq sabiex jasal għaliha (p.31). L-imħabba kbira tad-Divin hija profonda u din il-profondita’ jiddeskriviha mhux biss permezz tat-tattwaġġi (p.83) imma fi kliemu tippenetra “bħal leħħa ta’ berqa” u bħal “raġġi” fuq ġismu (p.87). Is-sliem iżda li tħalli jiddeskrivih b’elementi sbieħ tan-natura li min-naħa l-oħra fihom jara din l-istess Qawwa fosthom “ix-xemx ħamrani”, il-“hemda”, “f’għanjiet it-tajr ipespes l-għana tal-imħabba” (Glendalough, p.67)

L-għajnuna spiritwali li joffrilna biex nimxu miegħu dan il-vjaġġ narha fi-poeżija “Talba” (p.26):

“Ħallini nintebah
li int qiegħed ħdejja
bil-ħlewwa taħsilli
il-ħmieġ ta’ idejja.

Iftaħli dirgħajja
ħa nxerred il-ħażna
ta’ ħlejjaq maħnuqa
li daħku bir-rażna.

Isqini mix-xmara
tal-hena dejjiema
li taħji u ġġedded
`l min jittallab ħniena.”

2. L-għanja tal-imħabba mhux maħbuba

Il-Qaddisin u mhux il-ġerarkija tal-Knisja huma l-ogħla fis-saltna tas-smewwiet. Il-qaddisin kienu persuni ġejjin minn kull faxxa tal-ħajja u għaldaqstant huma ta’ ispirazzjoni għall-bosta minna. Iżda l-kitbiet tal-qaddisin, f’għamliet ta’ djarju li jirrakkontaw l-esperjenzi mistiċi tagħhom kisbu interess mhux ftit anke f’diversi studji oħra mhux neċessarjament teoloġiċi, fosthom studji medjevali u dwar il-femminita’ fil-medju evu. Biżżejjed insemu kotba magħrufa bħal Through the Devil’s Gateway: Women, Religion and Taboo, ta’ Alison Joseph, Le Deuxième Sexe ta’ Simone de Beauvoir, The pedestal and the stake: courtly love and witchcraft ta’ E. William Monter u f’pajjiżna Vergni Sagri, Demonji u Boloh għal Alla ta’ Mario Azzopardi. Ovjament għandna bosta sorsi oriġinali bħalma huma d-djarji ta’ Santa Veronica Giuliani u l-ktieb ta’ Margery Kempe fost oħrajn.

Dwar dan il-valur letterarju, minbarra dak reliġjuż tkellimna mal-awtur innifsu:
“Il-valur li nara huwa li din hija l-ewwel bijografija bil-Malti tal-Qaddisa li fiha wkoll antoloġija ta’ testi mistiċi maqlubin għall-Malti. L-ewwel bijografija tal-qaddisa kien profil mitbugħ mill-Prof. Anastasju Cuschieri, Karmelitan, poeta, professur tal-filosofija u senatur. Valur ieħor huwa li fiha wkoll għall-ewwel darba wara 400 sena stampata mill-ġdid l-edizzjoni tal-ħajja f’inċiżjonijiet li saru għall-kanonizzazzjoni tal-qaddisa. Valur ieħor huwa li l-qasam aġjografiku fil-letteratura huwa nieqes f’pajjiżna. Forsi wkoll għandu dan il-valur.”

Naturalment iżda ma nistgħux ma nsemmux il-valur spiritwali u mhux biss teoloġiku ta’ dan il-ktieb. It-titlu tal-ktieb huwa dwar l-imħabba (b’referenza għal Alla kif insibu fil-Vanġelu ta’ San Gwann ‘Alla huwa Imħabba’) mhux maħbuba għax il-bosta ma jirritornawx għall-imħabba t’Alla imma jibqgħu distanti u b’qalb iebsa u/jew magħluqa għal imħabbtU.

Il-ktieb jinqasam fi tliet taqsimiet prinċipali. L-ewwel taqsima (p.15-p.87) hija bijografija qasira dwar il-Qaddisa li kif jgħid l-awtur fl-introduzzjoni tiegħu mhux l-għan tagħha li sservi ta’ studju teoloġiku jew filosofiku. It-tieni (p.91-149) taqsima tiġbor fiha siltiet mill-kitbiet tagħha “li jlaħħqu mal-ħames volumi manuskritti, miktuba oriġinalment bl-idjoma Fjorentina tas-sekli 16 u 17”. Fit-tielet taqsima (p.153-203) imbagħad għandna stampi ta’ inċiżjonijiet li l-artist Abraham Diepenbeek kien stampa li juru l-ħajja tal-qaddisa għaċ-ċelebrazzjoni tal-Kanonizzazzjoni tagħha fl-1669. Fl-aħħar tal-ktieb imbagħad insibu xi ritratti li jgħinuna nifhmu aktar il-kuntest tal-qaddisa, fosthom tal-Monasteru u l-Knisja ta’ Santa Maria degl’Angeli.

3. Konklużjoni

F’dinja fejn il-valur tal-imħabba donnu qed isir wieħed irħis, fejn il-kelma sar għandha konnotazzjonijiet li mhux neċessarjament huma imħabba, f’dawn iż-żewġ kotba tispikka “l-Imħabba li mhux maħbuba”. L-Imħabba li hu Kristu u li wara kollox biex nilħquh irridu naħdmu għaliha, nistinkaw għaliha. Mhijiex il-bakketta maġika u lanqas hija soluzzjoni faċli. Iżda hija s-soluzzjoni għall-egoizmu f’qalb il-bniedem, il-kawża ta’ tant u tant problemi. Dawn huma żewġ kotba li kif għidt fl-introduzzjoni huma ta’ interess kbir kemm għal dawk li qed ifittxu għejun spiritwali permess ta’ talb fil-forma ta’ poeżija u l-ħajja ta’ qaddisa kbira b’ilsien pajjiżna, kif ukoll għal dawn li jsibu siwi kbir letterarju kemm fil-poeżija profonda u mistika kif ukoll fil-bijografija tal-qaddisa li tagħtina ħafna tagħrif medjevali mhux biss letterarju imma anke storiku u sa ċerta punt soċjali.

(Paġna Letterarja 20 t’Awwissu 2017)

Ħin l-istejjer

Awtriċi: Lina Brockdorff

Pubblikazzjoni: Horizons

Il-qarrejja ta’ din il-paġna spiss jistaqsu għal kotba bi stil li hu mexxej, u mingħajr ħafna komplikazzjonijiet żejda, imma fl-istess ħin kotba ta’ kwalita’. Lina Brockdorf jirnexxielha tagħmel dan b’sengħa kbira. Iżżomm bilanċ tajjeb bejn kitba ta’ kwalita’ u dak li hu artistiku, u ħadma tajba tal-Malti u sempliċi biex ngħid hekk fl-istess ħin.
Dwar dan f’intervista esklussiva għal din il-Paġna nhar il-Ħadd 27 ta’ Marz 2017 Lina Brockdorff wieġbet li waqt li huwa vera li l-kitba hija l-aktar passatemp għal qalbha, imma aktar minn hekk tħares lejha bħala arti.
“Kull darba li nħoss fija l-ġibda jew xewqa li nibda xi kitba bejn nifraħ u bejn nibqa’ ftit lura għax naf li għalija ġejja sfida. Inħoss min jimbuttani biex infittex inniżżel ħsibijieti u min-naħa l-oħra naf li mhux lesta biex naċċetta kull ma jiġi f’moħħi mill-ewwel. Kull qasam tal-arti kemm jekk hi l-mużika, il-pittura jew semmi li trid, dawn kollha għandhom ir-regoli tagħhom biex tassew jissejħu artistiċi. L-istess il-kitba. Mhux kull ma jiġi f’rasi jew kull sentenza li nlissen fil-ħajja ta’ kuljum ma’ dawk ta’ madwari nista’ nsejjaħlu kitba tajjeb jew letterarju. Jeħtieġ li norqom kull ma jkun biħsiebni nikteb b’lenti qawwija biex minnu noħroġ dak li skont jien – għax dan dejjem jiddependi fuq lenti personali – jkun tassew miktub tajjeb u ġenwin, mhux repetizzjoni, li jinstema’ sabiħ għal widna tant li jħajrek tkompli taqra, jagħmel sens u jirrispetta l-kultura Maltija li fiha ngħixu. Aktar minn hekk nippjana li dak li ser nikteb ikun jappella b’xi mod lill-qarrej.”
Dan il-ktieb qed nippreżentah ukoll minħabba x-xewqa ta’ ħafna qarrejja li jaqraw stejjer qosra aktar milli fit-tul, fejn jaslu aktar malajr għall-qofol tal-istorja. Anke f’dan is-sens dan huwa ktieb ideali. Huwa bħal bukkett imżewwaq bi fjuri differenti, imma kull waħda tpaxxi lill-għajn. F’dan il-każ għandna ġabra ħelwa bi stejjer li waqtiet iħassbuk, waqtiet iġgħaluk tirrifletti, u oħrajn anke jġibulna tbissima ħelwa.
Uħud mill-istejjer joħduna fi żminijiet aktar imgħoddija, u Brockdorff għandha bosta esperjenzi għax żagħżugħa fil-ħsieb imma daqet saħansitra l-esperjenzi tal-gwerra. Imma aktar minn hekk, din l-awtriċi minn dejjem irnexxielha tiddokumenta anke jekk bi stejjer fittizji u oħrajn le esperjenzi ta’ Malta fl-imgħoddi u tatna narrattiva anke f’dan il-ktieb ta’ drawwiet u użanzi tal-imgħoddi. Xi stejjer oħra huma b’kuntest soċjali aktar riċenti. Għandna wkoll xi stejjer ispirati mill-Iskrittura, l-aktar it-Testment il-Ġdid fejn Brockdorff tibni storja li l-punt tat-tluq tagħha huwa dak Bibliku b’personaġġi Bibliċi.
Għandna stejjer fejn iġggħaluna nqisu kliemna u nwieżnu dak li ngħidu. Din il-lezzjoni li żgur tgħallem Mikiel bħala ġenitur (p.1-5) u kif kelma li qalet martu affetwat sew lil Ġina. Naraw ukoll kif meta ngħinu lil xi ħadd, bħal ma għamel is-Sur Peppin (p.7-11). Għandna stejjer b’kuntest Bibliku (p.19, p.33, p.41)

Ġabuli tbissima stejjer tassew ħelwin bħal dik tal-armla Grezzja (p.27). U ma kienx ikel li kinet tipprova tiġbor għall-qtates! U l-famużi praspar tal-istudenti, li lkoll għamlna jew smajna meta konna aktar imqarqċin. Bħal ma għamlet Simona (p.45) lill-għalliema li għal xi raġuni donnha ma kinetx taħmilha! Mhux kull storja imma tispiċċa ħażin f’dan il-ktieb. Għandna uħud li kif ngħidu għandhom tmiem feliċi anke fis-sens tradizzjonali ta’ bosta stejjer li ma jkunux iridu mnikkta. Hekk hija l-istorja ta ‘ Renata u Turu (p51) li kienu ġejjin minn familji li ma jarawx għajn b’għajn minħabba l-politika. L-istess għal Liliana (p.77) li baqgħet tittama u l-ħolma tagħha (li fil-fatt anke ħolmot bil-lejl) saret realtà. Għandna stejjer kif diġa semmejna ambjentati fi żmien il-gwerra (p.115) fejn naraw kif id-djar Maltin kienu miżgħudin bit-tfal u kif ħafna tfal kienu jmutu.
Is-sorpriżi ma jonqsux. Hekk kellu jkun għal Duminku, li kien ikun dejjem qalbu sewda wara li għaddiet għal ħajja aħjar il-mara tiegħu. Dan fi storja li għalija personali hija l-aktar waħda għal qalbi u rrid nammetti li kif qrajtha ġismi qamli xewk xewk. L-istess meta wieħed jaħseb minn dak li kellha tgħaddi minnu Ġorġa (p.71), mara fqira u riedet tibża’ għal unurha u tgħajjex il-familja u kellha żżomm kollox mistur.
Hawnhekk għandna ġabra ta’ stejjer qosra li tista’ taqrhom fil-ħin ħieles mingħajr ma tkun marbut li ssegwi storja mal-oħra. M’hemm ebda ħtieġa wkoll li taqrhom wara xulxin. Biss jien ċert li dawn l-istejjer ħelwin jagħmluha diffiċli lil kull min jaqbad dan il-ktieb biex jitilqu minn idejh.

(Paġna Letterarja, 6 t’Awwissu 2017)

Fejn setgħu qegħdin?

Wherever could they be?
Awtriċi: Naomi Gatt
Pubblikazzjoni: Horizons

Dan il-ktieb huwa parti mis-serje ta’ kotba tat-tfal “Il-ktieb dejjem ħabib”. Li laqatni mal-ewwel f’dan il-ktieb, kif ukoll kotba oħra f’din is-sensiela huwa li jiġi bil-Malti u bl-Ingliż. Nafu kemm huwa ta’ ħtieġa li uliedna jitgħallmu jħaddmu tajjeb iż-żewġ ilsna.

X’ferħ ikollhom it-tfal f’għeluq sninhom! Għalihom dan il-jum ifisser ħafna. Huwa jum speċjali fejn iħosshom speċjali. Imma ħej…mhux dejjem jiġi kif jixtiequ u dak li jkunu ħolmu.
Sakemm ma jkunx hemm xi sorpriża għalihom moħbija.

Dan huwa ktieb mimli emozzjonijiet. Fil-bidu naraw eċitament kbir, imbagħad naraw ferħ u mbagħad id-diżappunt għax ħadd ma qallu “Happy birthday”. Naraw is-sens t’avventura permezz tal-logħba noli fejn fittex saħansitra fejn is-siġra li kien jistkerrah.

Naraw ukoll l-istennija u x-xewqa, il-biża’ meta ra l-purtiera tiċċaqlaq u fl-aħħar is-sorpriża.

L-effett viżiv ta’ dan il-ktieb laqatni ferm. “Il-jeans il-blu” hija lewn kaħlani u “l-qmis il-ħamra” hija ħamranija. Xi verbi jew meta għandna azzjoni huma kulur u tipa differenti, ngħidu aħna “jiġri” u bejn “ġera u qabeż”. L-istess meta l-purtiera “tiċċalaq” u Benji beda jibża’L-istess huma xi postijiet importanti fl-istorja bħalma ngħidu aħna meta daħal ifittex lil ommu “fil-kamra tas-sodda” u mbagħad ġera lejn “Il-kċina”. Imma dan l-effett ta’ tipa u kulur differenti huwa kontinwu fil-mistoqsija “Fejn jista’ jkun qiegħed?” jew “Fejn setgħu marru?”

Fuq kollox fi ktieb bħal dan naraw kif il-kelma miktuba u l-viżiv imorru flimkien. Għalhekk għandna stampi mill-isbaħ, kuluri, tipa differenti u storja adattata għal etajiet żgħar.

Meta nara ktieb tajjeb bħal dan, anke bħala edukatur inħossni fid-dmir li nħeġġeġ il-bżonn tal-qari sa mill-etajiet bikrija. Qegħdin fiż-żmien tas-sajf u importanti li nħeġġu l-qari għall-gost. Dan ifisser li meta jaraw i-ktieb, it-tfal jogħġobhom, mingħajr bżonn li jkunu sfurzati li jaqraw u ndejquhom. U l-ktieb isir bħal “ġugarell” tagħhom. Dan il-ktieb jilħaq sew dawn l-għanijiet.

(Paġna Letterarja, 23 ta’ Lulju 2017)

Fittixni

Awtriċi: Antoinette Borg
Pubblikazzjoni: Merlin

Kif flejt dan il-ktieb, qrajt l-apprezzament qasir ta’ Trevor Zahra, qabel l-ewwel faċċata tal-ktieb. Trevor Zahra kiteb: “Biex kittieb jinseġ storja tajba, mhux bżżejjed li jkollu plott mill-aktar interessanti u oriġinali. Irid isib i-mod kif jgħidha. U biex isib dan il-mod, irid qabel kollox ikollu ħakma tajba fuq il-kelma: fuq il-vokabolarju, fuq l-idjoma u fuq sintassi midmumin kif għandu jkun.” L-ewwel ħsieb li għaddieli minn rasi kien li l-Pubblikaturi Merlin li minn dejjem kienu innovattivi u mxew mal-aħħar trends rażżnu ftit l-esperimentazzjoni. Iżda meta bdejt naqra l-istorja fis intbaht li ma kienx il-każ. F’dan il-ktieb għandna żewġ stejjer paralleli fi żminijiet differenti li jiffurmaw storja waħda. Bil-mod tibda’ tifhem aktar l-istorja għax l-awtriċi tibni bilmod b’mod sistematiku. Iżda l-qarrej jitħalla bil-kurżita’ sal-aħħar, u b’xenqa li jidħol fl-istorja u bħal Jack jagħmel ir-riċerki dwar dan il-każ misterjuż. Il-ħila kbira ta’ din l-awtriċi hija anki fil-mod kif tuża lingwaġġ differnti fin-narrattiva ta’ żagħżugħ adoloxxenti u dik ta’ persuna femminili adulta. Mela d-differenza mhijiex biss fil-epoki differenti, imma anki fil-karattri differenti.

L-istorja hija rrakontata minn Jack li jibda vjaġġ mimli tensjoni, suspans u ħafna kurżita’ sabiex ifittex l-għeruq tiegħu. Il-punt tat-tluq huwa meta hekk kif mar ipoġġi l-ktieb “Is-salib tal-fidda” f’postu, jaqa’ minnu ritratt antik (p.18) li mal-ewwel ġibidlu l-attenzjoni. Fir-ritratt kienu jidhru membri tal-familja tiegħu, lebsin ħwejjeġ antiki. Iżda tispikka f’dan ir-ritratt tifla ta’ madwar seba’ snin, jiġifieri bejn wieħed u ieħor l-istess eta’ ta’ nanntu Tessie, li ma kienet tixbah xejn lill-bqija tal-familja tan-nanna inħabba l-kulur tal-ġilda abjad abjad, xagħarha bjond u għajnejha ċari. Imqanqal mil-kurżita’ biex ifittex il-verita’ Jack jistaqsi lil nanntu dwar ir-ritratt u din tiżvelalu li t-tifla kien jisimha Janie (jew aħjar jekk kienu jsejħuha (p.46) u kif il-bużnannu kien salvha mil-għarqa. Tgħidlu wkoll kif ommha (jiġifieri l-bużnanna ta’ Jack) kienet tirrakonta kif l-għada sabu mara mejta x-xatt tal-Biskra li jaħsbu li kienet omm Janie (p.46). Tant laqtitu din l-istorja lil Jack li qasamha mal-ħabib kbir tiegħu, Matthew (p.68) li dan min-naħa tiegħu ukoll interessa ruħu sew f’din l-istorja. Mhux talli interesa ruħu huwa imma anke oħtu Kate, li Matthew kien ilu miġnun fuqha mill-aħar sena tal-primara (p.68). Ifittxu l-vittmi tal-gwerra anke permezz tal-kompjuter (p.82) imma Janie ma kinetx waħda minn dawk imniżżla. Dan kien imur kontra dak li qaltlu nanntu li kienu mietu t-tnejn li huma fi żmien il-gwerra (p.53, p.87). L-istorja tkompli bil-verżjoni taz-zija Lucija li issa wkoll kibret fl-eta’ li wkoll issemmi lil Janie (jew aħjar thewden dwarha) imma ssemmi wkoll Deka (p.113).

Imma r-riċerki li bdew it-tfal wara dak li qalulhom iz-zija u n-nanna mhux mal-ewwe wasslu għal verżjoni korretta. Il-vista tagħhom fil-Bibljoteka fil-Belt Valletta (p.185) għalkemm dawn ma setgħux jidħlu mingħajr ġenituri, wasslet biex isibu aktar fatti storiċi u dettalji li tefgħu dawl fuq dan il-misteru.

Leali lejn xi fatti storiċi, ngħidu aħna tal-gwerra (p.88), jew kotba Maltin (p.17). Fil-fatt donnu d-dwejjaq li ħass Xandru meta tilef lil ommu fir-rumanz ta’ Wistin Born “Is-Salib tal-Fidda” jservi ta’ preludju għal dak li ser naraw f’dan il-ktieb. Imma mbagħad, għalkem fittizji għandna wkoll indikazzjonijiet tal-ħajja vittorjana u t-trobbija tat-tfal f’dawn iż-żminijiet (eżempju p.90-91). Għandna paralelliżmu fir-rakkonti ta’ żmien il-gwerra b’dak tan-nanna Tessie (p.58) u l-vuċi misterjuża ta’ “Jessica Manderley” (p.62).

Kif nafu, dari, d-dixxiplina u r-reliġjon kienu ferm differenti. In-nanna Tessie kienet reliġjuża ħafna, tmur il-quddies kuljum, u erħilha tirrakonta kif it-“tfal tal-lum” qed jitrabbew bla dixxiplina u bla rispett (p.106). Fl-parti li tirrakonta l-vuċi misterjuża naraw kif meta fettillha tikxef is-“sigriet” ta’ kif kiġu t-tfal spiċċat ħażin ħafna mal-ġenituri tagħha.u mwarrba minn sħabha minħabha li wissewhom ma jagħmluhiex ma’ kumpanija ħażina(p.108). Għandna wkoll lealta’ lejn xi fatti soċjo-politiċi ta’ żmien il-gwerra (eżempju p.228) li fl-aħħar mil-aħħar huma l-kuntest storiku ta’ din l-istorja u s-sigriet ta’ ħafna mill-misteri li t-tfal jippruvaw ukoll isolvu.

Dawn huwa ktieb li jħallik fuq ix-xwiek sal-aħħar. L-awtriċi kważi tħajjar lil-qarreja jieħdu sehem fit-tiftix, u jsolvu dan il-misteru. Nikkonkludi b’dak li nsibu fis-sinopsi fuq wara ta’ dan il-ktieb:
“Fittixni jirrakonta storja ta’ determinazzjoni , passjoni u kuraġġ, fejn il-passat jirkeb fuq il-preżent, il-limitazzjonijiet jingħelbu, u nies ordinarji jsibu ruħhom jagħmlu affarijiet straordinarji”.

(Paġna Letterarja, 23 ta’ Lulju 2017)

Ħsiebu jsuqu

Awtur: Charles Briffa
Pubblikazzjoni: Horizons

Niftakar xi sentejn ilu, waqt li jien kont għadni fil-kumitat tal-Għaqda Poeti Maltin, konna ħsibna biex norganizzaw serata flimkien mal-Akkademja tal-Malti, L-Għaqda tal-Malti (Universita’) u The Writers Club serata f’ġih Oliver Friggieri. Oliver Friggieri kien il-punt li għaqqad f’okkażjoni ngħid jien rari l-għaqdiet letterarji f’Malta f’serata f’ġiehu. Minkejja l-kariżmi differenti tal-għaqdiet u ħidmiet differenti, żgur li hemm qbil unanimu dwar il-kobor ta’ dan l-awtur u jistħoqqlu r-rispett tal-poplu Malti kollu. U xogħolijiet tiegħu huma wkoll apprezzati barra minn xtutna u dan jerġa’ jkompli jgħolli isem pajjiżna.

Min kellu x-xorti jiltaqa’ ma’ Oliver Friggieri, waqt li ma jiċħad xejn minn dak li għadni kif għidt, iżid li l-kobor ta’ dan il-bniedem huwa wkoll fl-umilta’ tiegħu. Il-Professur Oliver Friggieri ħadem għal bosta snin ma’ żgħażagħ li bdew il-kors universitarju, u kattar fihom l-imħabba għal-letteratura. Magħruf ma’ awturi li m’għandhomx edukazzjoni akkademika għolja iżda għandhom ħakma tajba tal-kelma u għaraf fihom dan it-talent u kompla saħħaħulhom. Kiteb mijiet ta’ riċensjonijiet għal kotba u ta pariri li m’għandiiex u ma naħsibx li ser ikollna informazzjoni dwarhom. Friggieri jaħdem ħafna fis-skiet u mingħajr daqq ta’ trombi.

L-introduzzjoni tiegħi hija sentiment ta’ ħafna imma kien jinħass il-ħtieġa wkoll ta’ ktieb riċerkat. Wieħed jifhem li jien ser nagħti biss ħarsa ħafifa tal-ktieb u mhux analiżi tax-xogħol kritiku ta’ Charles Briffa.

Il-ktieb huwa maqsum f’dawn il-kapitli: Oliver Friggieri bħala bniedem (p.9-42); Oliver Friggieri bħala Kritiku letterarju (p.43-78); Oliver Friggieri bħala artist (p.79-112); Oliver Friggiei bħala Poeta (p.113-166); Oliver Friggieri bħala traduttur (p.167-176); Oliver Friggieri bħala Rumanzier (p.177-248); Oliver Friggieri fuq CD (p.249-252); Oliver Friggieri fuq l-Iskrin (p.253-272); Bla Għeluq (p.273-274); Biblijografija (p.275-280); Il-ktibiet tal-awtur fuq Oliver Friggieri (p.281-284).

B’dan il-mod jidhirli li l-ktieb qed jagħti ħarsa komprensiva u b’mod sistematiku ħafna qed iħares lejn aspetti differenti mill-ħajja ta’ Oliver Friggieri.

Ibda billi jagħti siltiet mit-timeline ta’ Friggieri (p.9). Imbagħad jgħaddi għal parti semi-awtobijografika fejn Friggieri nnifsu jgħidilna dwaru. Din il-parti hija mehuda minn sorsi differenti, u tinqasam b’ħarsa lejn tfulitu (p.28), il-karriera tiegħu (p.34), il-letteratura tiegħu (p.36), u dwar il-familja tiegħu (p.38).

Bla dubju ta’ xejn Oliver Friggieri huwa wieħed mill-aqwa kritiċi letterarji f’pajjiżna u wara l-ħajja tiegħu Briffa jgħaddi biex janalizza dan il-kontribut ta’ Friggieri. Fl-analiżi tiegħu iħares lejn Friggieri b’dan il-mod: Storiku Letterarju (p.44), kittieb ta’ teorija letterarja (p.47), lessikografu letterarju (p.48), stilistiku (p.51), kritiku soċjoloġiku (p.54), bijografu letterarju (p.58), kritiku analitiku u deskrittiv (p.62), pluralist evalwattiv (p.69), innovatur lingwistiku (p.71).

Waqt li bosta qraw xogħlijiet ta’ Oliver Friggiri forsi ftit jafu jew raw xi tpinġijiet ta’ dan l-artist. Friggieri huwa artist komplet – fis-sens li huwa persuna li l-arti hija ħajtu. Jesprimi ħsusu mhux biss bi vrusu imma waqtiet anke b’xi tpinġija l-aktar bil-linka. Li għoġoobni f’dan il-kapitlu tal-ktieb (p.79-112) huwa li għandna kopja tax-xogħlijiet oriġinali tiegħu. Waqt li fil-ktieb m’għandiex kopja tal-kaligrafija ta’ Friggieri, b’dan it-tpinġijiet ċertament li jagħmel tajjeb għal dan. Li jolqtok żgur mal-ewwel f’dawn it-tpinġijiet hija d-devozzjoni li għandu Friggieri lejn il-Kurċifiss u anke l-ħajja rurali.

Ma jistax jonqos li fi ktieb bħal dan ma jkunx hemm analiżi relattivament twila (p.113-p.165). Ovjament nifhem li Briffa ried ikun konċiż ħafna anki hawn, meta wieħed iqis il-profondita’ u l-livell għoli ta’ dan l-awtur. Dan il-kapitlu jħares lejn Friggieri bħala “Poeta għall-poplu” (p.113), poeta li jservi l-ġensu (p.118), poeta li jemmen li Alla qed jimxi l-istess pass mal-bniedem u jħares lil dan il-ġens (p.121) u dwar dan jidħol aktar fid-dettal anke fil-livell ata’ filosofija nisranija li influwenzat ħafna lil dan l-awtur u ssawwar ix-xogħlijiet tiegħu. Fuq nota personali fl-fatt nara li forsi b’differenza bejn dan il-poeta u poeti oħra tal-Moviment Qawmien Letterarju kien li Friggieri waqt li iva kien kruċjali f’dan il-moviment imma xorta kkonserva fost oħrajn il-fidi u l-valuri li huma dominati fix-xogħlijiet tiegħu. Din hija l-interpretazzjoni tiegħi u mhux neċessarjaement taqbel ma’ dik tal-editur ta’dan il-ktieb. Iżda kif jgħid Briffa, “Friggieri ma jittrasurax dak li qiegħed jiġri madwaru” u l-ġrajjiet ewlenin iqishom bħala essenzjali fl-identita’ tagħna bħala Maltin b’poeżiji bħal “Settembru 1964”. Fl-istess ħin jitnikket għal ġrajjiet koroh li lkoll nixtiequ qatt ma ġraw bħal ma huma ta’ Karin u Raymond (p.114-115).

Oliver Friggieri huwa wkoll traduttur. “Għal Friggieri, traduzzjoni interlingwali hija studu krosskulturali. Iħaddem it-traduzzjoni fuq prinċpju ta’ relevanza għalih” (p.167).

B’rumanzi kbar bħal “L-istramb”, “Fil-parament ma jikbrux fjuri” u “It-tfal jiġu bil-vapuri” fost oħrajn Oliver Friggieri stabbilixxa ruħu bħala rumanzier ewlieni u nazzarda ngħid li anke dawk il-ftit li mhu familjari max-xogħlijiet ta’ dan l-awtur, semgħu b’dawn ir-rumanzi u forsi qrawhom ukoll. Anke f’dawn ir-rumanzi naraw l-aspett sekulari u uman ta’ Friggieri u fl-istess ħin ma jwarrabx lil Alla. Terġa’ u tgħid iħares lejn il-pajjiż sekulari li fiha iżda ma jonqosx dak li huwa reliġjuż li huwa wkoll parti mil-ambjent soċjo-kulturali tal-pajjiż.

Ix-xogħlijiet ta’ dan l-awtur mhux biss nistgħu ngawduhom permezz ta’ mezzi tradizzjonali jiġifieri bil-kitba, anke jekk ġew tradotti u ħarġu barra minn pajjiżna imma sabu posthom ukoll b’mezzi oħra fosthom pemezz tal-iskin u anke cd. Fil-fatt il-poeżiji ta’ Oliver Friggieri kienu l-ewwel xogħlijiet ta’ poeta Malti li ħarġu fuq CD. Ic-CD tikkonsisti f’29 poeżija moqrija minn Philip Farrugia Randon (p.249).

Anke min mhux midħla tax-xogħlijet ta’ Friggieri raw ir-rumanzi tiegħu It-tfal jiġu bil-vapuri fuq serje li ħarġet għat-televixin. Naturament kif jiġri fil-każ tal-filma, meta jiġu adattati minn kotba, jkun hemm differenzi minn dak li jkun hemm miktub għal viżwal. Fil-media viżiva jsir enfasi wkoll fuq dak li naraw, ħafna drabi aktar konċiżi billi jitħallew barra dettalji anke jekk dawn jista’ jkun li narawhom ħafif ħafif. Briffa jagħmel analiżi dwar id-differenzi bejn il-film u r-rumanz. Naraw kif waqt li fil-film huwa fil-ħanut tax-xorb fejn ixerrdu x-xnigħat, fir-rumanz dwn jiġru mar-raħal kollu. Naraw ukoll li fil-film donnha l-mara Saverja (maħduma minn Natalie Micallef) aktar topponi ill-missier bil-miftuħ waqt li fir-rumanz hija aktar kalma (p.264).

(Paġna Letterarja 23 ta’ Lulju 2017)