Paġna Letterarja, It-Torċa, 2020 – 2022

Awturi: Sonic J Aquilina, Amy Borg, Tiziana Borg Busuttil, Francesca Gauci, Daniel Pavia Livori u Doreen Turner Bilocca
Editor: Bertram Portelli

it-torca-2022-12-18_28-28

it-torca-2022-12-18_29-29

it-torca-2022-11-20-1_22-22

it-torca-2022-11-20-1_23-23

it-torca-2022-10-30_28-28

it-torca-2022-10-30_29-29

it-torca-2022-10-16_24-24

it-torca-2022-10-16_25-25

Dwar il-gwerra rajna diversi filmati u smajna ħafna rakkonti, imma ħafna minna qajla aħna nfurmati dwar xi rwol kellhom il-gazzetti f’dawk iż-żminijiet.  Riċerka dwar dan għalhekk kienet meħtieġa għaliex il-gazzetti mhux biss jiddokumentaw dak li jkun qed jiġri, imma dan ma jagħmluhx b’mod passiv. Minnhom nistgħu insiru nafu liema kienu l-kurrenti soċjo-politiċi ewlenin f’dawk iż-żminijiet u kif huma stess bħala aġenti xprunaw il-ħsieb soċjo-politiku.  F’isem il-Paġna Letterarja tat-Torċa tkellimna għalhekk mal-awtur ta’ The Front Page on the Front Line, Martin Debattista u matul din l-intervista ser nagħtu ħarsa lejn dan il-ktieb.  Martin G. Debattista huwa riċerkatur fil-qasam tal-mezzi diġitali u l-edukazzjoni diġitali u akkademiku.  F’Malta kien pijunier fil-qasam tal-internet u minn tal-ewwel li beda jgħaddi tagħrif permezz tal-gazzetti dwar din it-teknoloġija ġdida.  Bħalissa huwa jaħdem bħala lettur fl-Istitut tal-Istudji Turistiċi u huwa wkoll visiting lecturer fil- Fakultà tal-Media u x-Xjenzi tal-Għarfien fl-Università ta’ Malta.  Interessi oħra ta’ Debattista huma l-korsijiet online miftuħa massivi (MOOCs), riżorsi edukattivi miftuħa (OER), kif ukoll ir-realtà miżjuda u dik virtwali fl-edukazzjoni u fl-interpretazzjoni tal-wirt storiku. 

Illum qed nippublika l-ewwel parti ta’ din l-intervista’. 

1.     Martin, kif għidt tajjeb inti f’dan il-ktieb, il-memorja kollettiva tal-gwerra fost il-poplu għadha pjuttost ħajja, qed nikkwota p.153.   Xi ftit jew wisq kwotazzjonijiet minn ġurnali dehru f’ħafna kotba u riċerki oħra.   Ma nistgħux allura Martin nibdew b’din it-taħdita billi nistaqsi lilek bħala riċerkatur u awtur ta’ dan il-ktieb, x’joffri differenti dan il-ktieb minn dan li diġa lkoll nafu? 

T.   Jiena bdejt ir-riċerka b’żewġ premessi. L-ewwelnett indunajt li s-suġġett tal-gazzetti kien ġie trattat b’mod superfiċjali u mferrex ħafna f’diversi pubblikazjonijiet, fejn ħafna drabi ngħad biss li t-Times of Malta baqgħet toħroġ minkejja d-diffikultajiet kollha u kultant naraw l-ewwel paġna ta’ xi ġrajja importanti bħall-għoti tal-George Cross. It-tieni ridt li nħares lejn il-gazzetti fi żmien il-gwerra mil-lenti ta’, kif ngħidu bl-Ingliż “news is the first rough draft of history”. Fil-gazzetti Maltin ta’ matul il-gwerra kienet qed tinkiteb l-istorja u ħadd ma kien għadu analizza kif inkitbet din l-istorja waqt żmien ikrah u mimli tiġrib għall-Maltin u l-Għawdwin. Naħseb li lħaqt dawn l-għanijiet b’volum wieħed.

2.     Il-gwerra ħalliet impatt kbir fl–iżvilupp soċjo-politiku ta’ Malta kif ukoll fil-proċess politiku.  Iżda ma rridux ninsew li qabel il-gwerra diġa kellek il-ġrajjiet imdemmija tas-sette ġiugnio, li wkoll wasslu aktar għalihom il-kundizzjonijiet ħżiena ta wara l-ewwel gwerra dinija.  Kellek ukoll imbagħad l-ewwel self-government, il-kwistjoni tal-lingwa  u l-ewwel kostituzzjoni.  Wara l-gwerra mbagħad komplejna għaddejjin bil-kwistjoni tal-integration.  X’kien l-impatt li allura tara li ħalliet il-gwerra fl-iżvilupp politiku tagħna u bidlet it-traġitt li diġa konna qbadna?   Mistoqsija oħra li mhux marbuta magħha imma mat-tema ċentrali hija:  Xi rwol kellhom il-ġurnali f’dawn iż-żminijiet?

T.   Il-ġurnali Maltin kellhom rwol importanti fejn tidħol il-propaganda u l-informazzjoni. Jien skoprejt fost l-oħrajn li ħafna mill-għidut dwar l-imġieba meqjusa xejn kuraġġjuża tat-avjaturi Taljani kienet element importanti fil-propaganda fil-gazzetti, speċjalment f’il-Berqa li kienet bil-lingwa Maltija. Din kienet tiġi pubblika minn Allied Newspapers Ltd ta’ Strickland l-istess bħat-Times of Malta. Dawn il-gazzetti kienu propjeta’ ta’ partit politiku – dak Kostituzzjonali – imwaqqaf minn Sir Gerald Strickland, li kien avverssarju ewlieni tal-Partit Nazzjonalista ta’ Nerik Mizzi. Hawnhekk naraw kif ir-rwol tal-gazzetti kemm qabel u kemm wara l-gwerra kien li jwasslu messaġġ politiku. Dan il-messaġġ kien fundamentali fil-ħajja politika ta’ pajjiżna. Minkejja li llum nilmentaw li f’Malta għandna mezzi tax-xandir maħkuma mill-partiti politiċi, min-negozjanti u l-Knisja Kattolika, fil-passat kellna ċirkostanzi simili.

3.     Mistoqsija forsi ftit supplimentari, imma naħseb żgur hija l-kurżita’ ta’ ħafna hija marbuta mal-litteriżmu tal-poplu Malti.  Il-parti kbira tal-poplu Malti kienet illitterata.  Għaliex tħoss allura li kienu daqstant kruċjali l-gazzetti? 

T.   Kienu kruċjali għaliex ir-redifussion ma kienx għadu mifrux daqstant u ma kienx għadu daħal is-servizz tat-televiżjoni. Allura kien jifdal il-gazzetti. It-Times of Malta kellha s-suq tal-membri tas-servizzi militari Ingliżi, tal-Commonwealth (li minnhom kellna ħafna speċjalment fir-Royal Air Force) u oħrajn internazzjonali filwaqt li l-Berqa, li kienet tinbiegħ iktar mit-Times of Malta, kienet tinqara mill-Maltin. Prassi normali dak iż-żmien kienet li min kien jaf jaqra kien iwassal siltiet mill-gazzetti lil min ma kienx jaf u Allied Newspapers Ltd kienu jilmentaw li r-rapporti tagħhom kienu jiġu kkuppjati mis-servizzi ta’ l-aħbarijiet tar-redifussion.

4.     Il-karikatura kellha rwol importanti fil-ġurnali. Fil-ktieb titratta f’ċerta dettal ix-xogħol ta’ Alfred Gerada fil-ġurnal “The Times”.  Meta bdew dawn il-karikaturi u kemm taħseb li kienu effettivi matul iż-żminijiet, u naturalment anke f’dan il-perjodu partikolari),  biex iwasslu l-messaġġ tagħhom?   

T.   Biex norbot mat-tweġiba ta’ qabel, karikatura setgħet tinftiehem anke minn min ma kienx jaf jaqra. Il-karikaturi ma bdewx b’Alfred Gerada meta faqqgħet il-gwerra imma ħafna qabel, imma jien iffukajt biss fuq żmien il-gwerra. Interessanti ħafna li naraw it-temi li jagħżel Gerada, meta per eżempju jqabbel il-qlubija ta’ Malta matul it-Tieni Gwerra f’Malta mqabbla ma’ l-Assedju l-Kbir tal-1565 jew meta jpinġi lill-pajżana Maltin u Għawdxin bħala r-raba’ arma fid-difiża tal-fortizza flimkien ma’ l-armata, ir-Royal Navy u l-RAF. Ma kinux jonqsu karikaturi li juru r-reżistenza ta’ Malta Nisranija kontra l-għadu Nażi-Faxxista, li wħud minnhom kienu jnisslu anke tbissima. Karikaturi dwar politika partiġġjana lokali reġgħu feġġew  biss wara l-gwerra.

5.     Tema ewlenija meta nitkellmu dwar il-media u mhux inqas il-ġurnali hija Il-propoganda.  Ma din hemm it-tgħawwiġ tal-verita’.    Fil-ktieb insibu fost oħrajn kif il-karikatura fil-ġurnal The Times of Malta, qed nara ngħidu ana p.147,  turi li Malta kienet fortizza b’saħħitha bizzejjed biex tiġġieled kontra l-għadu, li kif tejjeb inti ma kinex il-każ. F’paġna 189 imbagħad ukoll iġġġib karikatura oħra ta’ Gerada li turi d-determinazzjoni tal-Maltin wara dak li sar magħruf bħala l- Illustrious Blitz.  Għal benefiċċju tal-qarrejja tagħna dan kien fost l-agħar episodji fl-istorja, ngħid jien ta’ pajjiżna fejn fl-1941 kellna l-ewwel attakki mill-ajru mill-forzi Ġermaniżi, l-Luftwaffe u għamlu ħerba sħiħa.  Fost oħrajn ġew milquta sew il-Kottonera  bl-Isla sa fejn naf jiena spiċċat ħerba kważi mal-ewwel jiem.  Mill-banda l-oħra naraw f’dan il-ktieb l-attakk tal-organu tal-Knisja Leħen is-Sewwa kontra l-Bolxeviski.    Xi rwol kellhom il-ġurnali biex iwasslu lill-qarrejja tagħhom l-aġenda tagħhom? 

T.    L-aġenda kienet waħda u s-sempliċi: li Malta ma ċċedix u tkompli titqabad sar-rebħa finali kontra l-għadu li kien qed jitfa’ l-bombi fuqna u li anke wssal għall-mewt ta’ Maltin li kien qed iservu mar-Royal Navy. Għall-Maltin u l-Għawdxin dan kien ifisser li tgħix bil-miżerja li ttik il-Victory Kitchen, tixtri xi ħaġa żejda apparti li jtik ir-razzjon billi tirrikorri għand black market fi prezzijiet oxxeni jew tibqa’ bil-ġuħ, tgħix ġranet sħaħ fix-xelters, titlef darek, ħwejjġek u anke qraba u ħbieb, jew tinqabad bil-lieva. Għall-Britanniċi Malta kienet tifisser iċ-ċavetta għat-taqbida fil-Mediterran u l-Lvan Nofsani, kif ukoll ir-rotta lejn l-imperu fl-Asja. Pero’ kien hemm sfumaturi wkoll. Il-Berqa, per eżempju, donna ma ħafret qatt lit-Taljani li bbumbardjawna wara ħafna paroli li t-Taljani ħutna u flok bombi se jitfgħulna l-fjuri. Kienet iktar voċifera mit-Times of Malta kontra l-hekk imsejħa ‘quislings’ Maltin, jiġifieri dawk il-Maltin b’simpatija lejn it-Taljani. Il-Berqa sal-piena tal-mewt talbet għal dawn il-Maltin. Il-Leħen is-Sewwa taħt Herbert Ganado kienet pro Taljana u Faxxista imma ma kienx iniżżel lin-Nazisti kif jispjega l-istess Ganado għax ma kienx jaqbel mal-metodi vjolenti tagħhom mingħajr sens Nisrani. Matul il-gwerra il-Leħen is-Sewwa inbidlet u saret iktar favur l-Ingliżi, u fl-1943 saret iktar konservattiva minn qatt qabel b’kampanja kontra t-tfajliet li jaħdmu ma’ l-irġiel u kontra l-vot lin-nisa. Ninnutaw pero’ kif dil-gazzetta kienet tikteb kontra l-atei Bolxeviki Sovjetiċi speċjalment meta l-Unjoni Sovjetika attakkat il-Finlandja ,imma meta l-istess Unjoni Sovjetika spiċċat alleata tal-Ingliżi u l-Amerikani l-Leħen is-Sewwa intalbet biex ma tkunx aggressiva kontra pajjiż li issa kien sar alleat.

Din l-intervista tissokta fil-ħarġa li jmiss

it-torca-2022-10-02_20-20

it-torca-2022-10-02_21-21

Nitkellmu ma’ Charles Briffa (It-tieni parti)

Din hija t-tieni parti tal-intervista mal-Professur Charles Briffa.  L-ewwel parti dehret fil-ħarġa tat-Torċa tal-Ħadd 18 ta’ Settembru 2022

• Wieħed minn dawn l-aħħar kotba tiegħek dwar awturi oħra huwa “Ir-Ruħ Tqell bil-Poeżija – Louis Briffa: Il-Ħsieb Inċanat”.  Il-ħsieb inċanat għandi nifhem għaliex dan il-poeta huwa magħruf bħala “tal-Varloppa” għall-ktieb tiegħu “Bil-Varloppa”.  Ta’ min ngħid li dan huwa tip ta’ ċana kbira tal-idejn x’aktarx magħmula mill-injam u b’maqbad, li fl-antik kienet tintuża biex jinċanaw.  Briffa tana wkoll ktieb ieħor “Bil-Boqxiex”  fejn ukoll jitkellem dwar diversi suġġetti, fosthom ir-relazzjoni tiegħu ma’ ibnu (Bertrand u Jien), it-tbatija li għadda minnha (Tempesta), ir-relazzjonijiet u l-imħabba (Fjakkolata), it-tbatija fil-ħajja b’ħarsa speċjali fuq dik ta’ Ġesù fil-passjoni (Misteri tat-tbatija), il-vjaġġi tiegħu partikolarment fi Spanja u fl-Italja (Petali mill-Italja u minn Spanja), il-poeżija u t-tifsira tagħha għall-poeta (Qtar mill-miġra), il-ħarsien tan-natura (Difiża tal-ambjent), voċiferu favur dawk il-persuni jew popli qed ibatu jew għaddejin minn żmien iebes bħal immigranti u l-poplu Palestinjan (Versi tad-dissidenza) u bosta temi oħrajn fl-aħħar kapitlu (Konfetti).  Għandna wkoll vjaġġ spiritwali li joħodna  mill-mitoloġija (eżempju p.72)   sal-ikona reiġjuża-kattolika (p.128), sal-viżjoni soċjali.  Kif tikkwadra l-viżjoni ta’ Louis Briffa fil-kotba tiegħek?

T.   Din il-mistoqsija titlob ħarsa ħafifa lejn il-kunċett tal-kontemporanjetà letterarja fis-sehem tagħha tal-moderniżmu lokali li, fid-daħla li jien ktibt għall-antoloġija Jiflu Żmienhom – Ġabra ta’ Kitbiet tal-Poeżijaplus(Klabb Kotba Maltin, 2003), jien għedt li huwa “proġett mhux mitmum”.

Meta nħarsu lejn id-dehra tal-firxa letterarja ta’ żmienna biex naraw il-qagħda ġenerali tal-kontemporanjetà nilmħu xejriet ta’ kontinwità u oħrajn avangardisti f’dawk l-ishma li għandhom x’jaqsmu ma’ motivazzjonijiet, strutturi, u limiti – kollha marbutin (kif jixraq) mat-temi. Dawn ix-xejriet letterarji jagħtuhomlna awturi bħal Oliver Friggieri, Mario Azzopardi, Victor Fenech, Charles Casha, Trevor Żahra, Paul P. Borg, Alfred Sant, u Joseph Vella Bondin – biex insemmi xi wħud minnhom. F’dawn l-awturi kontemporanji nsibu xejriet tradizzjonali (bħal, ngħidu aħna, il-qisien metriċi u l-forom stabiliti tar-realiżmu u ta’ dak li mhuwiex reali fil-proża kreattiva) u xeħtiet moderni (ta’, ngħidu aħna, karatteristiċi astratti jew oskuri u multipliċità ta’ perspettivi). Meta dawn ix-xejriet u x-xeħtiet jingħaqdu, xorta tixref dehra koerenti ta’ żmienna – żmien li qed iġiegħel lill-bniedem itarraf u jfisser lilu nnifsru fis-sehem tiegħu u f’għemilu f’din l-eżistenza tagħna. Is-soġġettività (li tiddeskrivi l-bniedem x’inhu) trid tidher fid-dawl tar-realtà oġġettiva (li x-xjenza tinsisti fuqha) ukoll jekk jinfirdu minn xulxin fl-isfera umana. U ma’ dawn il-kontemporanji jidħol Louis Briffa. 

Omar, int semmejt il-varloppa (plane) u l-boqxiex (spokeshave) fl-ismijiet tal-ġabriet ta’ Briffa. Dawn iċ-ċwani jidħlu fis-simboliżmu letterarju tal-poeżiji – simboliżmu li jikxef ftit mill-immaġinazzjoni tal-poeta; u s-simboliżmu taċ-ċwani jsir parti mill-verità poetika u qawwa li tikkontrolla l-interpretazzjoni. Bħall-kontemporanji l-oħrajn li semmejt, Briffa għandu immaġinazzjoni ħajja u għandu ħakma assoluta ta’ dik l-immaġinazzjoni. Fl-istess ħin (bħal sħabu) Briffa juri l-importanza tal-perċezzjoni fuq ir-realtà. F’dawn il-kittieba jidher kunċett modernist kruċjali: dak li jintegra għalkollox ir-realtà fl-immaġinazzjoni, u din l-integrazzjoni tikseb permanenza li timita fl-istrutturi poetiċi simboliċi. 

• Tkellimna fit-tul dwar il-ħajja ordinarja tal-Maltin u ma jistax ma jiġinix f’moħħi awtur ieħor li inti wkoll studjajtu Paul P. Borg.  Borg li ta’ min ngħidu għadu kif ħareġ 2 kotba interessanti ferm:  “Belgħa tè”, ġrajja mistħajla u traġika, ambjentata fl-imgħoddi u “Oliver Friggieri u jien”.  Ġaladarba qed insemmu lil Oliver Friggieri nfakkar li inti wkoll ħriġt ktieb dwar Oliver f’din is-sensiela u qed ngħid għall-ktieb “Ħsiebu Jsuqu”.   Il-mistoqsija tiegħi xtaqt allura biha nolqot żewġ għasafar b’ġebla waħda u tgħidilna xi ħaġa kemm dwar Paul P. Borg li tkellem dwar in-natura, is-sempliċita’ tal-ħajja, l-għerf ta’ missirijietna u anke dwar il-ktieb l-ieħor dwar Oliver Friggieri, “Ħsiebu Jsuqu”

T.   L-isem tal-ktieb li jien ktibt fuq Oliver Friggieri Ħsiebu Jsuqu (2017) jeħodna lejn tiġrib maħsub f’kewn il-bniedem; waqt li l-isem tal-ktieb tiegħi fuq Paul P.Borg Leħen mix-Xagħri Maħqur (2021) iressqilna l-ekofilosofija letterarja. Il-lingwa figurattiva f’dawn it-titli tal-kotba minnufih turina li (fuq il-livell kognittiv) il-metafora letterarja għandha bażi esperjenzjali. U hekk naraw li Friggieri, hu u jestendi l-elementi ewlenin tal-kontemporanjetà, jifhem il-kreattività bħala laqgħa produttiva bejn il-letteratura u ż-żmien; u Borg jinqeda bil-valuri letterarji biex jitkellem f’isem il-magħkus ambjentali. 

L-użu kreattiv tal-lingwa letterarja huwa parti mis-sistema tal-ħsieb ta’ dawn l-awturi, u għalhekk irridu nħarsu lejn il-funzjoni tal-metafora bħala estensjoni tal-qagħdiet li jħufu fil-moħħ. Dan huwa fattur li jagħmel sehem mill-istil mentali tal-awturi tagħna li jifhmu li l-lingwa figurattiva taf tiġġenera tifsir ġdid. Din il-lingwa taf tkun estensjoni ta’ xi elementi konvenzjonali u taf ukoll tkun elaborata biex tressaqna lejn il-ġdid jew taf timbuttana lejn id-defamiljarizzazzjoni. Fil-proċess ta’ defamiljarizzazzjoni nħarsu lejn il-lingwa b’mod differenti mis-soltu.

Il-ktieb fuq Oliver Friggieri juri li l-ħidma tiegħu, kemm bħala professur tal-letteratura u kemm bħala rumanzier u poeta, hija mmotivata minn dawn it-tliet prinċipji: li l-letteratura trid tinvolvi ruħha soċjalment sabiex toħloq għarfien xieraq; li l-letteratura trid tirrifletti l-umanità fit-tfittxija tagħha għat-tifsir tal-ħajja; u li l-letteratura trid tibda mill-interpretazzjoni tal-ambjent ta’ pajjiżna u timxi lejn tifsir universali. Waqt li l-ktieb fuq Paul P.Borg juri li dan il-kittieb għandu relazzjoni mal-ambjent. Jidher ambjentalist – għalhekk joħloq il-ħdax-il kmandament (ħobb il-ħolqien). U l-ktieb li jien ktibt fuqu (fost ħwejjeġ oħrajn) jipprova jifli ftit kif il-letteratura li jikteb Borg tippriserva din l-identità ambjentalista. Imma fil-proċess jikxef il-ħajja ġewwiena f’xogħol l-awtur.

• Żewġ kotba oħra minn din is-sensiela huma dwar żewġ poeti li jiena naf fil-qrib ħafna wkoll u kienu katalisti għall-bidla tas-snin sittin.  Qed ngħid għal Mario Azzopardi u Victor Fenech.  Lil Mario jiena wkoll nafu sew għaliex kien kitibli d-daħla għall-ktieb tiegħi “24, Triq Ħad-Dwieli”.  Mario għandu ħafna elementi spiritwali fil-poeżija tiegħu u fl-istess ħin jibqa’ magħruf li tratta suġġetti li tradizzjonalment f’Malta kienu jitqiesu pprojbiti jew offensivi bħas-sesswalità mberrħa u l-faċċjoliżmu tar-reliġjuż fost oħrajn.  Lil Victor Fenech jiena dejjem segwejtu u ispirani partikolarment fil-poeżija sperimentali u dik plastika, magħrufa bħala concrete poetry. Hemm ukoll l-aspett ta’ protesta.  X’tgħidilna dwar dawn l-awturi, naturalment mill-perspettiva tal-ktieb tiegħek. 

T.  Fuq it-titli tal-kotba li jien ktibt fuq Mario Azzopardi (Dellijiet Jgħajtu fir-Ras, 2020) u fuq Victor Fenech (Fl-Arena ta’ Moħħu, 2018) nista’ ntenni dak li għedt qabel: li l-lingwa figurattiva tipprovdi spazji mentali tal-kunċett lingwistiku kognittiv ta’ kull awtur. Imma t-tnejn li huma għandhom l-identità partikulari tagħhom. 

Il-ktieb fuq Azzopardi juri kritiku soċjali kruċjali, u juri li l-proċess kreattiv tiegħu spiss jinħass forza kontroversjali qawwija fi ħdan l-ambjent soċjokulturali ta’ żmienu. Juri li l-kitbiet ta’ Azzopardi jitfgħu bosta dubji fuq standards tradizzjonali u forom stabbiliti, u jinvestigaw ħwejjeġ li jikkawżaw uġigħ uman u tbatija soċjali. Il-poeżiji, il-poesejs, u r-rakkonti Azzopardjani huma ġeneralment prodott tas-soċjetà tagħhom u essenzjalment huma “soċjali” fis-sens li hemm kawżiet soċjali li jqanqlu l-produzzjoni tagħhom; għalhekk jittrattaw temi soċjali u kontenut relevanti għaż-żmien tagħhom, u jippruvaw iġibu xi forma ta’ effett soċjali. 

Imma fuq kollox, il-ktieb lil Mario Azzopardi jurih fil-partijiet tiegħu ta’ poeta, prożatur, poesejist, pittur, kritiku, ġurnalist kulturali, direttur tat-teatru, editur, u għalliem. 

Meta mbagħad immorru għall-ktieb fuq Victor Fenech naraw (fost ħwejjeġ oħrajn) lil dan joqgħod iterraq fuq il-fruntiera bejn proża u poeżija biex joffrilna perspettiva oħra fuq ir-relazzjonijiet soċjali li nsibu madwarna. L-istil mentali tiegħu jaħdem bil-ġustapożizzjoni u d-djalogiżmu. Il-forma għal poeta bħal Fenech hija dak l-element li jsawwar dak li jgħid. Il-forma tmur mal-ħsieb u tilgħab bil-lingwa u l-viżwal. Ħafna mill-għabar kulturali jiddependi fuq l-għażla tal-forma poetika. Huwa awtur intellettwali. Mimli kultura. Mimli referenzi. Mimli djalogiżmu. Imma fl-istess ħin huwa mimli soġġettività. Biss, fih il-personali malajr jingħaraf bħala ġenerali; u l-individwu jsir mikrokożmu. U jrid jinqara b’mod produttiv. Għax xogħlijietu jagħmlu sehem minn maqdes ruħu mdawwar b’arena mentali. Il-letteratura ta’ Fenech tidher avvanz lura lejn il-ħajja; il-ħsieb ikun f’saħħtu bil-libertà tal-forma. Il-kitba letterarja tiegħu għandha personalità li tgħożż il-ġmiel u tikkritika l-kontemporanjetà, u ġġagħalna nissuspettaw fil-valuri tal-lum. Mhix biss kritika iebsa tal-kontemporanjetà, imma hija wkoll sfog muġugħ ta’ lment personali kontra l-ħajja li jingħaqad ma’ lmenti personali oħrajn ta’ poeti kontemporanji.

• Ġojjell, ħa nsejjaħlu hekk li tajtna, u fl-istess ħin għodda essenzjali huwa l-“Aspetti tat-Traduzzjoni Maltija” li joffri spjegazzjonijiet ċarissimi fuq problemi teoretiċi involuti fis-suġġett tal-istudji tat-traduzzjoni.  M’hemmx lok li nidħlu fit-temi kollha indirizzati bħalma huma l-ġrajja storika tat-traduzzjoni Maltija, l-bixriet kulturali fit-traduzzjonijiet Maltin u ħafna oħrajn.  Ma nistax ma nagħlaqx din it-taħdita però billi nsaqsik x’kienu r-raġunijiet l-aktar li wassluk biex toħroġ dan il-ktieb.  U forsi tgħid lill-qarrejja tagħna suġġeriment qasir meta jkunu qed jaħdmu fuq xi traduzzjoni, mhux neċessarjament ktieb imma anke fil-qadi tax-xogħol tagħna eċċ. 

T.  Aspetti tat-Traduzzjoni Maltija (2015) ktibtu l-aktar biex infisser bil-Malti ftit mit-teorija tat-traduzzjoni, imma wkoll sabiex nuri xi proċessi hemm involuti meta jsir transfer kreattiv fit-traduzzjonijiet bil-Malti. Fih (dan il-ktieb) hemm ukoll il-ġrajja storika tat-traduzzjoni f’pajjiżna u l-ħidma wtiqa ta’ xi wħud mill-aqwa tradutturi Maltin. 

Ippruvajt nuri li meta naħsbu fuq it-traduzzjoni Maltija nintebħu x’responsabbiltà għandu t-traduttur. Din ir-responsabbiltà titlob, fost ħwejjeġ oħrajn, teħid denn ta’ deċiżjonijiet, applikazzjoni addattata ta’ metodi u strateġiji, u tħaddim xieraq tal-lingwa. It-traduttur irid jasal biex ikun intelliġenti u immaġinattiv ħalli jrabbi fiduċja xierqa f’dak li jwettaq u jirrispetta lis-sors u lill-qarrejja targit tiegħu. 

Traduttur tajjeb huwa dejjem riċerkatur ta’ ħila. Is-suġġeriment tiegħi huwa li min jidħol għal ħidma ta’ traduzzjoni jrid jagħmel riċerka li toqgħod sew mal-materjal li jkollu. U dan barra li jeħtieġ ikollu ħakma tajba taż-żewġ lingwi li jkun se jaħdem bihom. U ħakma tajba tinvolvi wkoll il-kultura konvenjenti li tmur mal-lingwi. 

Min jidħol għal xi traduzzjoni letterarja, jeħtieġ ikun midħla sew tal-awtur li jkun se jittraduċi. Dan ifisser li t-traduttur irid jaqra (bħala parti mir-riċerka tiegħu) kemm jiflaħ mix-xogħlijiet l-oħra tal-awtur ħalli jidra sew l-istil mentali tiegħu. Meta jien iddeċidejt li nittraduċi The Power and the Glory ta’ Graham Greene, kont ħadt din id-deċiżjoni wara li kont studjajtu lil Greene fid-dettall, qrajt ix-xogħlijiet tiegħu kollha, u għallimtu fil-livell avvanzat – b’hekk ħassejtni li stajt nifhem sew l-istil mentali tiegħu. Li wieħed ikun jaf lill-awtur oriġinali sew, huwa essenzjali. Mill-banda l-oħra, fi traduzzjoni teknika t-traduttur jeħtieġ ikun midħla sew tas-suġġett li jkun qed jittraduċi u (bħala parti mir-riċerka tiegħu) jiġbor it-terminoloġija xierqa fiż-żewġ lingwi biex jistudja tajjeb l-ekwivalenza. Il-konsulenti fl-oqsma involuti jiswewlu ħafna lit-traduttur.

• Charles, nirringrazjak tal-ħin tiegħek u l-aħħar mistoqsija hija inevitabbli.  X’qed inkunu qed nistennew mingħandek fil-futur?

T.   Nixtieq ħafna niddedika ħini għall-kitba kreattiva, l-aktar biex nikteb rumanz. Hemm ħsieb li ilu jħuf f’moħħi xi 20 sena, imma r-rabtiet u l-qadjiet fl-oqsma tal-lingwistika kulturali u l-istilistika letterarja (li huma għal qalbi ħafna) jeħduli ħafna ħin fir-riċerka li jitolbu. Se nkompli naħdem fuqhom għax għad hemm bosta xi jsir, u bil-ħidma tiegħi fihom inħoss li nkun qed nagħti sehmi fil-kultura Maltija. Il-kitba kreattiva tibqa’ tistenna. 

it-torca-2022-09-18_28-28

it-torca-2022-09-18_29-29

L-ewwel parti tal-Intervista

Huwa ta’ privileġġ kbir għalija li tkellimt mal-Professur Charles Briffa.  Il-Professur Briffa, tana fuq kollox riċerka estensiva dwar il-lingwa u l-letteratura Maltija, għallem għal ħafna snin il-letteratura Maltija u t-teorija u l-prattika tat-traduzzjoni fl-Università ta’ Malta u huwa kritiku letterarju, riċerkatur tal-Malti, u traduttur. L-interessi ewlenin tiegħu huma l-istilistika kognittiva (li tidher sewwa fil-bosta pubblikazzjonijiet tiegħu fuq l-awturi Maltin) u l-lingwistika kulturali (li hu jxandar regolarment fuq stazzjonijiet differenti tar-radju u t-televixin).   F’din l-intervita ser nagħtu ħarsa, naturalment ħafifa ħafna,  lejn 8 kotba bi studju letterarju, kollha kemm huma ippublikati minn Horizons. 

1. Professur Briffa grazzi li lqajt din l-intervista u jekk tippermettili ser nindirizzak bl-ewwel isem tiegħek, Charles.  Dan l-aħħar ħareġ il-ktieb “Il-Ġrajja Ssir Kelma – Ngħarrxu fl-Imgħoddi u l-Preżent”, kif diġà għedna pubblikazzjoni Horizons.     Dan il-ktieb huwa żvilupp fuq ktieb ieħor li inti kont ħriġt bl-isem “Il-Ġrajja wara l-Kelma”.  Fiż-żewġ kotba nsibu vjaġġ etimoloġiku fejn dħalt fil-ġrajja tal-iżvilupp tal-kelma biex nifhmu aktar lil niesna.  Il-lingwa tagħtina bosta tagħrif interessanti dwar kif kienu jgħixu missirijietna.  Ħa nġib ftit eżempju bi ktieb ieħor, inħobb naqbad f’idejja spiss l-ewwel dizzjunarju Malti, “Id-Damma ta’ De Soldanis” u anke minħabba l-mod kif dak iż-żmien kien jinkiteb id-dizzjunarju, illum jista’ jkollna tagħrif siewi dwar ġrajjiet żminijietna.    Kif il-kliem jikkontribwixxu biex insiru nafu l-ġrajjiet ta’ missirijietna? 

T.   Il-qofol tal-istudju tal-lingwistika kulturali huwa r-relazzjoni bejn il-lingwa, il-ħsieb, u l-kultura – b’kultura hawnhekk l-aktar li qed nifhem id-drawwiet, it-twemmin, l-imġiba, u l-kisbiet tal-ħajja soċjali li jistgħu jixirfu fi żminijiet differenti u li nistgħu (għall-konvenjenza) nagħsruhom fl-espressjoni “ġrajjiet missirijietna”. Jeħtieġ inħarsu lejn il-lingwa bħala kisba interazzjonali mimlija b’valuri soċjali li jsawru identità, narrattiva, u ideoloġija. U għandna nifhmu li fil-lingwa hemm stor kulturali li jibqa’ ġej mal-mixja taż-żmien; u għaldaqstant kull kelma jkollha l-ġrajja unika tagħha fi ħdan il-lingwa tagħha, ġrajja li tista’ tiżviluppa mal-mixja taż-żmien. 

Biex infisser ruħi b’eżempju, ħa nieħu l-kelma “ċanga” u naraw fil-qosor xi ġrajja hemm warajha. Il-kelma “ċanga” tidher ġejja mill-Isqalli chianca li għandha żewġ tifsiriet: tarf ta’ siġra maqtugħa u ħanut tal-laħam – naraw li seħħet il-bidla fonoloġika mill-Isqalli għall-Malti. Mill-evidenza lessikografika tal-istudjużi tagħna joħroġ dan it-tagħrif li juri l-bidla semantika: (a) “ċanga” oriġinalment kienet tfisser ħaġra kbira (De Soldanis, seklu 18); (b) imbagħad ħadet tifsira ta’ bank rustiku li seta’ kien tal-ħaġar u seta’ kien magħmul minn zokk ta’ siġra (Vassalli, fl-aħħar tas-seklu 18); (ċ) u bdiet tfisser ukoll blokka biex tal-laħam iqatta’ l-laħam fuqha (Falzon, Busuttil, Magro, fl-aħħar tas-seklu 18 sa qabel nofs is-seklu 20); (d) imbagħad bdiet tintuża bħala l-laħam tal-barri (Psaila-Diacono, Serracino Inglott, Aquilina, fis-seklu 20 u wara). Din l-aħħar tifsira hija s-sens kurrenti ta’ żmienna. U l-istorja ma tiqafx hemm. Titkompla għax insibu li “ċangun” (kantun) hija superlattiv ta’ “ċanga”; u dan il-fattur nifhmuh jekk inżommu f’moħħna li l-ewwel tifsira ta’ “ċanga” kienet ta’ ħaġra – għandna wkoll “ċangatura” ġejja minnha. Riċerka bħal din, waqt li tesplora r-relazzjoni bejn il-lingwa u l-konċettwalizzazzjoni kulturali, tagħtina bank ta’ memorja kollettiva. 

• Il-Maltin li qed nitkellmu dwarhom huma nies komuni ordinarji.  Il-Malti kien mitkellem minn persuni x’aktarx bla skola li ma kellhom ebda importanza ngħidu aħna fit-tmexxija.   Maltin li ma kellhom drittijiet ta’ xejn, la kellhom edukazzjoni u lanqas kellhom ġid.  Però fl-istess ħin ma rridux ngħidu li kienu injoranti, tant li komunament spiss nitkellmu dwar l-għerf ta’  missirijietna.  X’tgħidilna dwar dan?

T.   F’din l-erja ta’ studju li qed insejħilha lingwistika kulturali niddiljaw ma’ xeħtiet u xejriet ta’ lsienna li jaqilbu jew ibidlu fi kliem konċettwalizzazzjonijiet imsawrin kulturalment li jħaddnu meded ta’ tiġrib uman. Għalhekk inħobb ngħid li f’ħafna elementi ta’ lsienna nsibu konċettwalizzazzjonijiet kulturali – li jien infissirhom bħala l-ġrajjiet wara l-kliem jew il-ġrajjiet isiru kelmiet. U meta nkunu nafu b’dawn il-ġrajjiet, nifhmu ftit moħħ missirijietna: nagħrfu kemxejn il-mentalità tal-antenati tagħna mgħobbija b’għerf meqjus; għalhekk irridu nifhmu u nagħrfu li ma kinux injoranti. 

B’eżempju ħa nsemmi l-espressjoni “għali infern” li aħna ngħidu meta nkunu rridu nixtru oġġett li jkun għali ħafna, esaġerat. Il-paragun mal-infern jidħol minħabba li fil-mentalità Nisranija biex wieħed imur l-infern irid jitlef ruħu, jiġifieri jitlef l-egħżeż ħaġa li l-bniedem għandu, u allura l-prezz tal-infern huwa għali ħafna. Hawn qed tidħol il-psikoloġija kognittiva li tlaqqa’ kunċett ma’ ieħor: kunċett reliġjuż ma’ kunċett soċjali. Fil-mentalità tradizzjonali Maltija l-infern huwa reali ħafna, u paragun tal-ħajja umana miegħu bħala kunċett joħroġ b’mod integrat mal-ħsieb ordinarju tal-ħajja ta’ kuljum. Din l-idea ta’ integrazzjoni titqawwa b’espressjonijiet oħra bħal “ħatba tal-infern” (persuna kattiva jew brikkuna) u “sar infern” (saħan bla rażan bir-rabja). Dan kollu juri ftit kemm dawk ta’ qabilna kellhom kognizzjoni kulturali dinamika. U fl-eżempju li jien tajt għat-tifsiriet ta’ “ċanga” nilmħu fattur interessanti fejn tidħol il-mentalità ta’ niesna, għax il-proċessi tal-ħsieb qegħdin jiġu l-ħin kollu nnegozjati u rrinegozjati minn ġenerazzjoni għal oħra minħabba li s-soċjetà tiġi f’kuntatt mal-bidla taż-żmien. 

• Mela l-Maltin li qed insemmu f’dawn il-kotba mhumiex, qegħdin ngħidu, dawk li kienu forsi qrib il-ħidma tal-gvern u tal-ħakkiema barranin.  Il-Maltin importanti li kienu jieħdu sehem f’xi kunsill popolari fil-medju Evu probabbli kienu jużaw lingwi barranin.  Inkun qed ngħid sew jekk ngħid allura li lsien pajjiżna seta’ salva, grazzi għall-fatt li baqa’ mitkellem, b’enfasi fuq il-mitkellem aktar milli l-miktub, mill-Maltin li ma kellhom ebda importanza soċjali u lanqas saħħa finanzjarja? 

T. Omar, is-suġġett ta’ din il-mistoqsija jitlob ktieb sħiħ bi tweġiba. Imma biex inwieġbek fil-qosor ngħidlek: iva, qed tgħid sew. Matul is-sekli mbegħdin, il-Malti baqa’ ħaj fost il-Maltin komuni li nqdew bih bil-fomm (mhux bil-pinna) u bil-fomm intiret minn ġenerazzjoni għal oħra. Dan il-fattur juri kemm il-Malti huwa b’saħħtu għax baqa’ ħaj fuq il-fomm tan-nies minkejja li l-baranin u xi Maltin għonja ftit li xejn taw kasu, tant li dam ħafna biex beda jinkiteb. 

Dan ktibna fuqu fid-dettall ħafna jien u marti (Angela) fil-ktieb tagħna Iż-Żmien fuq Sider Malta (Horizons Publications, 2011), li huwa tiżwiqa ta’ storja, lingwa, u letteratura. Dan il-ktieb jagħti l-ġrajja tal-fatti u l-moħħ tal-Maltin li bħala “l-egħżeż tifkiriet” ifissrulna parti mill-identità tagħna. L-għan tal-ktieb huwa li juri l-għeruq, it-tnissil, u l-iżvilupp tal-ħsieb letterarju Malti. U biex jirnexxielna nagħmlu dan hemm bżonn inħarsu lejn l-istorja tal-gżejjer tagħna ħalli naraw il-qafas li fih intgħaġnet il-lingwa li biha l-moħħ letterarju kellu jesprimi ruħu. B’hekk il-letteratura tidher ingastata fil-ġrajja storika u lingwistika tal-gżejjer. Jiġifieri, huwa ktieb lijittratta l-lingwa Maltija u l-letteratura tagħha. Fih naraw kif żviluppa l-Malti, mitkellem minn ftit nies li dejjem kienu maħkumin minn xi qawwa kbira. Il-Malti baqa’ ħaj avolja kien hemm lingwi kbar fuq il-Gżejjer Maltin li setgħu ħonquh u qatluh. U meta beda jinkiteb, il-Malti kompla jitqawwa u jistagħna. Il-Malti jagħtina l-identità tagħna bħala nazzjon reżiljenti, jiġifieri bih nintgħarfu li aħna Maltin li għandna ħila nqumu fuq saqajna minkejja l-iżvantaġġi li jkollna nħabbtu wiċċna magħhom. 

• Charles inti għamilt numru kbir ta’ analiżi u studji letterarji, fosthom tax-xogħol tiegħi Ċrieki.  Imma llum xtaqt nistaqsik dwar studji dwar numru ta’ awturi, għax tajjeb ngħidlek li l-għan ewlieni ta’ din il-paġna huwa li nirrakomandaw kotba kotba tajbin għall-qarrejja tagħna, li inti ħriġt.  Mela hawnhekk għandna sensiela ta’ kotba sbieħ ferm, mid-dehra tagħhom ukoll iżejnu lil-librerija tagħna, bil-qoxra iebsa, u tagħrif dwar numru ta’ awturi.  Qabel nagħtu ftit ħarsa lejn dawn il-kotba iżda xtaqt nistaqsik domanda.  Konna qed nitkellmu dwar il-lingwa li taqdina fit-taħdit ta’ kuljum, il-lingwa tal-kċina kif insejħulha, iżda issa hawnhekk għandna l-letteratura.  X’valur tagħti l-letteratura lil-lingwa?    U kemm huwa ta’ prestiġju għall-Malti li huwa mogħni wkoll b’letteratura ta’ valur għoli? 

T. Il-lingwa tistagħna bil-bosta bil-letteratura. L-aktar qawwa tal-lingwa tinsab fil-letteratura għax il-kreattività għandha ħila toħloq bosta qagħdiet figurattivi u xejriet ta’ neoloġiżmi differenti minbarra s-sitwazzjonijiet realistiċi u l-fatti veri li tippreżentalna. Il-lingwa maħluqa kreattivament (jiġifieri, il-lingwa letterarja) turina kif nispjegaw xejriet tal-eżistenza reali tagħna u tagħtina għarfien fis-sentimenti u l-ħsibijiet bħala tiġrib uman; b’hekk nidħlu f’relazzjoni ma’ dawk ix-xejriet u nagħmlu sens mid-dinja u l-kontemporanjetà tagħna. 

Għaldaqstant, aktar ma jkollna letteratura ta’ valur għoli, aktar jitqawwa l-Malti. Il-letteratura toffri ċans ta’ ħarba mir-realtà, imma fl-istess ħin għandha l-potenzjal li tipprovoka l-għarfien tagħna li jkun żviluppa mill-esperjenzi tagħna. Tagħtina struttura organizzata artistikament tal-effetti lingwistiċi. L-istħajjil tal-qarrej iwieġeb għall-esperjenza letterarja; il-lingwa letterarja taħdem fuq il-perċezzjoni tal-qarrej, bħalma jiġri meta naqraw xogħlijiet ta’ Dun Karm, Francis Ebejer, Oliver Friggieri, u Doreen Micallef – fost ħafna oħrajn. Il-ġieħ tal-Malti jitjieb b’letteratura għaqlija u fejjieda. B’letteratura xierqa, il-qarrej Malti jkollu ċans jaħseb sew fuq it-temi ppreżentati hu u jifli l-mod konvenzjonali u kreattiv tal-lingwa. 

Il-letteratura turi x’possibiltajiet kreattivi għandha l-lingwa. Jiġifieri turina x’tista’ tagħmel il-lingwa meta nħaddmuha bil-għaqal biex noħolqu xi sitwazzjoni jew xi karattru. Għax il-bniedem fih hemm ix-xewqa li juża l-lingwa b’mod kreattiv. U allura nistgħu ngħidu li l-letteratura tissawwar għax il-bniedem jieħu gost joħloq u jivvinta. Imma fl-istess ħin nifhmu li tista’ tkun serja ħafna. Tista’ tuża l-ġmiel tagħha biex aħna nkunu nistgħu nitħassbu fuq ix-xejriet sbieħ jew koroh tal-ħajja. Jiġifieri noqogħdu nħossu l-valuri l-aktar li jogħġbuna fil-ħajja jew immaqdru dawk l-affarijiet li ma jogħġbuniex.

Bil-letteratura ħajjitna ssir aktar sinjura għax tkattrilna l-ħila biex nifhmu aktar (wara li naqraw il-ħsibijiet ta’ ħaddieħor) u żżidilna l-ħila biex nikkomunikaw aħjar (wara li niflu kif ħaddieħor fisser ħsibijietu). Permezz tal-letteratura nsibu t-tifsir li għandna bżonn fid-dinja tagħna, imbagħad dan it-tifsir naqsmuh ma’ ħaddieħor. Jiġifieri nkunu qegħdin inkunu karitatevoli, u nieħdu gost aktar ngħixu. Mela, il-letteratura nistgħu narawha bħala teżor f’senduq li jiswa ħafna għal min jaf jużah. Dan it-teżor jiddependi fuq il-lingwa. 

N.B.  Din l-intervista tissokta fil-Paġna Letterarja li jmiss. 

Tkexkix. Tkexkix fuq tkexkix. Hekk biss nistgħu niddeskrivu s-sitwazzjoni fl-Ukrajna.  L-Ukrajna pajjiż Ewropej li xi wħud minna wkoll żaru u forsi anke tkellmu jew għandhom ħbieb bosta Ukreni.   L-Ukrajna jinsab taħt in-nar għaliex ebda diskussjoni ma waslet għal soluzzjoni.  L-Ukrajna li meta kien reġjun tal-Unjoni Sovjetika kellu u allura llum bħala pajiż indipendenti għad għandu kemm ir-reġjun tad-donbass u anke l-Krimeja.  L-Ukrajna fejn sfortunatament il-ftehim ma wassalx għal soluzzjoni.   Fuq kollox għandek il-forzi Russi fit-territorju ta’ ħaddieħor, li mhux tagħhom.  

Jista’ jkollna ħafna djalogi, kritika, nuqqas ta’ ftehim, meta għandek il-sliem.  Iżda ebda tixrid ta’ demm mhu tama għal soluzzjoni.  Ebda ġustifikazzjoni għal tankijiet tal-gwerra f’art ħaddieħor.  Is-soluzzjonijiet jinstabu biss jekk tieqaf din il-gwerra kiefra u f’Ukrajna ħielsa.  L-Ukrajna għandha dritt ukoll li tagħżel it-toroq li trid.  l-Ukreni wkoll iridu jagħżlu t-toroq li jridu imma fi proċess demokratiku.  Fl-aħħar mill-aħħar hija r-rieda tal-maġġoranza u mhux ta’ reġjun li jagħżlu d-destin ta’ pajjiż.  

Din id-daħla hija l-pożizzjoni tiegħi bħala editur letterarju u mhux neċessarjament taqbel ma’ dik tal-poeti li inkludejt ix-xogħol tagħhom hawnhekk (u wisq aktar id-dettal tal-argumenti tiegħi).  Nemmen iżda li jkun żball jekk din il-paġna ma tiħux pożizzjoni politika.  Ikun żball jekk l-arti tibqa’ newtrali.  

Tkexkix.  Tkexkix fuq tkexkix.  Din qed nislitha mill-messaġġ b’saħħtu kontra l-gwerra tas-sbatax-il edizzjoni tal-Festival Mediterranju tal-Letteratura ta’ Malta, li se jikkonkludi b’żewġt iljieli fil-Forti Sant’Iermu, il-Belt Valletta.   F’kull lejla, erba’ awturi mistiedna qraw ix-xogħlijiet tagħhom, flimkien mat-traduzzjonijiet tagħhom li ħadmu fuqhom matul il-workshop tat-traduzzjoni.  Fetħet is-serata tas-Sibt l-awtriċi Ukrena Julia Musakovska .  

Julia Musakovska (1982) twieldet fi Lviv, l-Ukrajna. Hija poetessa, traduttriċi, u membru tal-fergħa Ukrena tal-PEN. Ippubblikat ħames ġabriet ta’ poeżiji bl-Ukren, The God of Freedom (2021), Men, Women and Children (2015), Hunting the Silence (2014), Masks (2011), u Exhaling, Inhaling (2010). Rebħet diversi premji letterarji Ukreni fosthom il-premju DICTUM mid-dar tal-pubblikazzjoni Krok, u l-premji Smoloskyp, Ostroh Academy Vytoky, Bohdan Antonych, u      Hransolov. Il-poeżija tagħha ġiet tradotta f’aktar minn 15-il lingwa u ppubblikata f’rivisti u antoloġiji varji f’diversi pajjiżi. Musakovska ttraduċiet poeżija Żvediża għall-Ukren u awturi kontemporanji Ukreni għall-Ingliż. Kisbet Maġisteru fl-Affarijiet Barranin mill-Università Nazzjonali ta’ Lviv, l-Ukrajna, u ilha taħdem fl-informatika mill-2007.

Ira Melkonyan, artista performattiva Ukrena li għexet għal żmien twil f’Malta, wkoll wirja ma’ Marichka Shtyrbulova, attriċi Ukrena, li se tittella’ waqt il-qari ta’ Julia Musakovska, il-kittieba mistiedna mill-Ukrajna. Dan għamlitu wkoll f’kollaborazzjoni mal-attriċi bravissima Ruth Borg, bl-għajnuna ta’ Adrian Mamo u Jimmy Grima.

Disinn tal-Ħoss ta’ Yaroslav Ivanchenko (Anima Sound Design), Yurii Kavratka;
Mixing u Mastering ta’ Dmytro Nevinchanyi (Anima Sound Design);
Effett Viżiv ta’ Jimmy Grima (Tiny Island Studio)

RITRATTI:  VIRGINIA MONTEFORTE

it-torca-2022-09-04_28-28

it-torca-2022-09-04_29-29

RITRATTI:  VIRGINIA MONTEFORTE

Awtur: Paul V. Azzopardi

Death by Pictures huwa thriller lokali li laqatni ferm mal-ewwel u nistqarr li fih sibt fih dawk l-elementi li kont qed infittex.  Il-ktieb jitlaq minn sitwazzjoni ftit skomda daqs kemm hija reali li l-pittur Ray Spriss isib ruħu fiha; dik li jgħin lil ħuh li kellu bżonn terapija.  Ray jissellef dawn il-flus minn fuq l-idejn imma ma rnexxilux jirritorna l-flus.  Sadanittant Depki jikkommissjona lil Ray għal numru ta’ xogħlijiet għal esebizzjoni tal-arti.  Dan iżda jibqa’ ma jħallasx lil Ray.  Sadanittant tidħol fix-xena wkoll Mylena li wkoll kellha sitwazzjoni simili wara li tiskopri li missierha ta lil Depki ammont sostanzjali ta’ flu għal xogħol li baqa’ ma wasalx.  Ir-rumanz huwa mħawwar bi storja ta’ mħabba, tensjoni u eċitament.  Dwar dan il-ktieb tkellimt mal-awtur innifsu  Paul V. Azzopardi.

Nitkellmu ma’ Paul V. Azzopardi

1. Il-mużewijiet u l-pittura mhux l-ewwel darba li ħolqu ċerta sens ta’ faxxinu, ta’ misteru u jissemmew f’bosta kotba u awturi.  Ħafna mill-qarrejja tagħna qraw il-kotba ta’ Dan Brown però forsi ta’ min nieħu l-okkażjoni li nsemmi ktieb riċenti li ħareġ propju din is-sena ta’ Grace D. Li “Portrait of a Thief”.  Dan huwa ktieb li kiseb suċċess kbir u jidhirli li wkoll ser jintwera fuq Netflix.  X’wasslek biex iddaħħal dan l-element tal-pittura fil-ktieb tiegħek? 

Minn meta kont tifel kont inħobb inpenġi u nikteb.  Fis-sena 2000 kont xtrajt koċċ kuluri taż-żejt u tila biex nesplora dan il-medium u mill-ewwel pinzellata fuq it-tila affaxxinajt ruħi.  Nirrekomanda l-pittura lil kulħadd, speċjalment dawk li jaħdmu bil-moħħ.  Ukoll, mill-istorja u l-kritika ta’ l-arti titgħallem ħafna.

Minħabba attivitajiet oħra qatt ma sibt l-opportunita biex niddedika ħafna ħin lil pittura imma dejjem bqajt inżur mużewijiet, inpitter meta nsib ftit ħin, u naqra fuq artisti differenti, inkluż fuq min iffalsifika pittura ta’ ħaddieħor għax ħafna drabi dawn ikunu pitturi eċċelenti u għax l-iffalsifikar jirrekjedi teknika kbira.  Dan joħroġ fir-rumanz “Death by Pictures”.

Fl-imgħoddi pittura falsifikata kellha aktar ċans tiskappa u titqies ġenwina; illum, jekk pittura janalizzawha sew, hemm ċans kbir li jindunaw li hija falza.  Il-ħazen ta’ min imexxi pittura falza, imma, qiegħda fil-metodi li hu jew hi tuza’ biex tikummerċjaha.  Il-ktieb jispjega dan, u wkoll wrejt kif il-pittura, kemm dik ġenwina u kemm dik falza, tintuza’ fil-ħasil tal-flus. Nispjega kif dan isir, imma b’mod leġġer, għax inkella kien itellef mir-rittmu tal-istorja.

2.     Il-karattru prinċipali ta’ dan il-ktieb huwa Ray Spriss, pitur, li kif ngħidu bil-Malti daħal fi sqaq wara li marad ħuh u ssellef xi flus.  Kemm tara li kont realistiku f’dan il-fatt, u mingħajr qgħadt tippontifika forsi wkoll wassalt messaġġ dwar is-self tal-flus?

Jien nemmen li rumanz irid jitmexxa bin-narrativa għax inkella ma jagħtix gost – l-istorja hija suprema.  L-istorja hija forsi l-aktar mekkaniżmu mportanti f’moħħ il-biedem.  Biha jitgħallem, biha jemmen, biha jsib kuraġġ, bl-istorja jiddeverti, bl-istorja jissopravivi.  Imma storja biss, bla karattri u mingħajr sfond soċjali, tkun artifiċjali u kważi vojta.  Għera minn tifsira.  Mingħajr ruħ. 

L-użura hija marda mhux biss hawn Malta, imma f’ħafna pajjiżi.  Malta għadha primittiva imma f’pajjizi oħra ‘l użura libbsuha hwejjeġ legali, bħal “Pay Day Loans” u “Credit Cards” b’imgħax astronomiku.  L-uzura tirrendi persuna li ltaqgħet ma’ saram, ġiet wiċċ imb’wiċċ ma’ sfortuna, fi skjav.  Marda soċjali ħafna drabi moħbija imma reali tabilħaqq.  Ray Spriss issellef flus fuq l-idejn biex jgħin lil ħuħ li kien parapleġiku.  U Ray spiċċa mhedded u anke vjolentat.

“Death by Pictures” huwa rumanz Malti, ħareġ mill-ħajja u mill-ambjent Malti, imma miktub bl-Ingliż, il-lingua franca moderna, li tintuza’ minn xi 20% tan-nies fid-dinja. Għandna nużaw il-linwa Ingliża, kemm direttament u kif fi traduzzjoni, biex nuru din l-esperjenza unika ta’ xi tfisser li tkun Malti f’dan is-seklu.  U aħna ffortunati li nafu l-Ingliz sew.

3. Fil-ktieb għandna wkoll storja ta’ mħabba, dik ta’ Ray mal-ħabiba tiegħu Eva illi naraw illi minħabba ċ-ċirkostanzi tibda tbatti.  U mbagħad fl-istorja tidħol ukoll Mylena .  L-imħabba wkoll insibuha f’numru ta’ thrillers barranin.  Favorita tiegħi hija l-awtriċi Nora Roberts li tħobb iddaħħal dan l-element.  Kif torbot dan l-element tal-imħabba fi thriller?  U forsi mistoqsija torbot ftit ma’ ta’ qabilha, barra milli żżid fis-suspens fl-awtur, dan l-element tal-imħabba kemm tara li wara kollox huwa wkoll fattur realistiku ħafna fi thriller li jkompli kif ngħidu bil-Malti jkewwes fil-borma?     

Meta ktibt “Death by Pictures” ma rridx ngħalqu fil-forma tradizzjonali ta’ thriller imma ħareġ b’mod naturali aktar f’forma ta’ novel.  Rumanz (novel) li fiħ hemm atti kriminali, veru, imma mhux irrakkuntat bil-forma tradizzjonali ta’ thriller.  Naħseb li kieku deffistu ġo l-forma dejqa ta’ thriller kien ikun hemm affarijiet importanti neqsin.  “Death by Pictures” huwa aktar rigward nies li nzertaw ġew marbuta flimkien fi ġrajja, kull persuna bil-mottivi, bil-passat, u bil-forma mentis tagħha jew tiegħu.  Imma wkoll qaghdt attent li niktbu b’mod kemmxejn leġġger u umoristiku, għax inkella jdejjaq lil qarrej.  

Naħseb li r-relazzjonijiet li Ray Spriss kellu ma’ dawn iz-żewġ nisa, Eva u Mylena, u l-imħabba tiegħu lejn ommu u ħuħ, huma essenzjali ghal-istorja għax jagħtu diversi dimensjonijiet importanti li normalment ma joħorgux fi thriller tradizzjonali, li jkun generalment pjuttost ristrett.  Naħseb għalhekk “Death by Pictures” fih ċerti kumplikazzjonijiet li joħorgu b’mod naturali u jmexxu l-istorja.

L-isbaħ kumpliment li qlajt s’issa kien ta’ persuna midħla sew tal-letteratura li qalli li beda jaqra “Death by Pictures” filgħodu u spiċċah f’nofs il-lejl bil-ktieb f’id waħda u b’sandwiċċ fl-id l-oħra.  Niżlitli għasel din, għax l-iskop tiegħhi kien li nikteb ktieb divertenti magħġun ġo Malta.

4. Kotba bl-Ingliż ambjentati f’Malta niżlu ferm tajjeb kemm mal-qarrejja Maltin barra minn xtutna u anke ma’ barranin.  Kemm tara li din il-gżira ċkejkna tagħna toffri wkoll ambjent anke għal ġeneru ta’ kitba bħal tiegħek?

Jien naħseb li Malta unika f’ħafna affarijiet, u barranin li naf jien li żaru l-gżejjer Maltin kollha sabuhom affaxxinanti: l-istorja twila li għandna u l-bini li żammejna, mill-eqdem żmenijiet; baħar ikħal kutra infinita ta’ djamanti; li għandna lsien tagħhna; soċjeta, infrastruttura, u stitutuzzjonijiet jaħdmu; il-karattru Malti dħuli, ottimist, ħanin, u fl-istess ħin makkak; il-ħafna kreattivita madwarna, ras għal ras ħafna aktar minn ta’ pajjizi akbar minnha. 

Nemmen bis-sħiħ li din l-esperjenza Maltija għandna nxandruha, mhux biss bit-turiżmu imma wkoll bil-letteratura u bl-arti.  Nħoss li rridu noħorġu aktar, nimirħu, u nikkomunikaw. L-ewwel irridu nibdew minn pajjiżna.  Ndafa, rispett għal dak kollu li hu Malti, u nitgħallmu nfaħħru dak li hu Malti mhux xi drabi mmaqdruh u nkabbru ċerti difetti aktar milli jistħoqqilhom b’tali mod li nidhru li ngħixu f’xi gzejjer fejn ħlief dlam m’hemmx.  Ma ngħixux agħar minn ħaddieħor – anzi f’ħafna aspetti, ħafna aħjar.

Ukoll tistaġhġeb kif tidħol għand ċerti bejjiegħa tal-kotba ewlenin u ħlief kotba barranin ma ssibilhomx. Forsi xi tnejn Melitensia nominali.  Fejn ser isibu l-kotba Maltin it-turisti? Forsi xi guide book, jew xi ktieb bir-ritratti ta’ Malta w’Għawdex. Mn’Alla hawn il-ħwienet tal-publikaturi Maltin…

5. L-aħħar mistoqsija li ma nistax ma nsaqsikx:  Xi pjani għandek għal ġejjieni?

Bħalissa mpenjat ħafna fuq xogħol ieħor, imma għandi ktieb ieħor iberren f’rasi li forsi jekk Alla jrid xi darba jara d-dawl.  Min jaf?  Kulħadd imdendel b’ħajta…

it-torca-2022-08-07-1_22-22

it-torca-2022-08-07-1_23-23

poeżiji tal-poeta Indjan Rajender Krishan, maqlubin mill-Ingliż għall-Malti minn Patrick Sammut

Il-lingwa waħidha forsi ma toħloqx daqstant ħitan għoljin għalina għal letteratura Indjana għax għallinqas jeżistu diversi forom bl-Ingliż.  Madankollu forsi rridu nammettu li bosta minnha qajla naqbdu xi ktieb tajjeb Indjan u napprezzaw il-profondita’ fl-ispiritwalita’, l-mistiċiżmu u l-filosofija Indjana.  It-twaħħid tal-Ispirtu u l-intellett huma fundamentali fl-aspetti tal-ħajja u riflessa fil-letteratura Indjana kif insibu f’dan il-ktieb.   Dawn l-elementi huma komuni fil-klassiċi Indjani.  Jekk nagħtu ħarsa lejn il-kitbiet ta’ Kabir Das,  Vidyapati , Meera Bai magħrufa bħala Mirabai fost oħrajn, biżżejjed biex naraw elementi qawwija ta’ mistiċiżmu. 

Jekk naraw imbagħad kitba aktar kontemporanja insibu lilll-awtur li tiegħu qed naraw il-ktieb li għandna llum:  Rajender Krishan fost oħrajn.  Anke fil-kitba ta’ dan l-awtur naraw il-vjaġġ spiritwali tal-poeta u d-dimensjoni ta’ eżistenza li tħoloq l-isfornd tal-metafiżika li tikkwadra ir-relazzjoni ta’ dak li huwa materjali ma’ dak li mhux materjali, dak li hu temporali mal-etern. 

Dan il-ktieb jikkonsisti f’45 poeżija, mħawra b’elementi filosofiċi, devozzjonali u mistiċi li jenfasizzaw l-importanza tal- ispiritwalità fil-ħajja tal-bniedem.   Minbarra t-temi eterni ta’ misteri tal-ħajja bħalma huma l-mewt u s-salvazzjoni dan il-ktieb jipprova jsib soluzjoni għall-problemi kumplessi kontemporanji tal-ħajja umana.  Għaldaqstant dawn il-poeżija huma mfissra bħala għejjun ta’ għerf, veritajiet ta’ għerf ispirati minn ħadd ħlief “mil-bużnanna min-naħa ta’ missier il-poeta” (p.2). 

Il-ktieb jibda bil-poeżija “Om”, li kif jiddeskrivi Sammut fid-daħla kritika tiegħu “fit-twemmin Ħinduwista u dak Buddista Tibetjan din hija sillaba mistika li tidher fil-bidu u fit-tmeim ta’ bosta talb u testi sagri miktuba bis-Sanskritu” (p.4).   F’din il-poeżija ninnutaw fost oħrajn bl-ossimoro “Il-ħoss tas-silenzju” u għalhekk:  

“Om
Enerġija primodjali
Il-ħoss tas-silenzju
Om il-Vers Waħdieni
li jberraħ għal dejjem 
l-Univers.”  

Huwa jissikota billi jsellem permezz tal-poeżija “Namaste” (p.14) “lill-Wieħed li jinfirex mal-Kożmos sħiħ”.  Naraw hawnhekk ir-reverenza lejn is-Sagru u lejn spazji sagri li fihom jgħammar “l-istess Kawża tal-Ħajja”.  Fil-poeżija jtenni l-“imħabba, dawl, verita’ armonija” li “jivvibraw u jagħnu l-umilta’, il-kompassjoni, is-saħħa.” Ninnutaw il-valuri li huma l-aktar ipprijotizzati fil-kultura Indjana (forsi nazzarda ngħid Asjatika), li mhumiex ineżistenti fit-twemmin nisrani li jiddomina fil-Punent; biss forsi mhux daqstant forsi l-qofol tal-ħsieb spiritwali tagħna.  

Amma hija ċentrali fir-riflessjoni poetika u kreattiva tal-poeta. Hija metafora, simbolu li juża għall-espressjoni tal-filosofija tiegħu tal-ħajja li tgħallem f’ħajtu. Amma ji tiegħu hija mara sempliċi, toqgħod għal dak li Alla jrid minnha, li qatt ma nsiet għeruqha saħansitra fiż-żmien il-ħakma kolonjali “biex fl-aħħar kisbet l-indipendena sabiex tinbidel f’refuġjata, migranta f’pajjiżha stess fi żmien l-Indja maqsuma”.   Hekk il-poeta jippreżenta lill-bużnanna tiegħu lilna l-qarrejja, u bħal donnu jixxennaq għal kampanja u r-ritwali tagħha ħielsa minn kull ħażen li sawwruha.  U għalhekk 

“Waqt li tixgħel id-diya  għall-Aarti ta’ kuljum
toffri ħajr, tfittex il-qawwa,
Amma  kienet tnaqqx fl-ambjent tagħna
il-Prinċipju, li jinbidel anke llum 
f’epoka mbierka u u affaxxinanti
kull meta hi tpassi l-memorja tiegħi” (p.16). 

Il-poeta jiftakar sew l-ispjegazzjonijiet tagħha u l-lezzjonijiet didattiċi mwassla lilu bħala espressjoni kulturali u spiritwali Indjana.  Għaldaqstant (p.20) jgħidilna:

“Ħobb lilek innifsek 
billi tkun onest miegħek innifsek 
Tgħaġġilx biex tirreaġixxi 
Għall-ewwel antiċipa u wara kkontempla 
u mbagħad wieġeb 
Imxi fit-triq it-tajba
Kun kuntent. 
Ikseb is-suċċess.”

“Il-Vanġelu ta’ Amma’, li għaliha jġib ismu dan il-ktieb, tixhed il-profondita’ fl-għerf li huwa sempliċi daqs kemm huwa profond.  Dawn huma l-valuri fundamentali li huma għanja fil-ħsieb għalkemm fid-deher jidhru daqstant bażiċi.  Id-didattika klassika tal-valuri, kważi bħalma nsibu fil-ktieb ta’ Bin Sirak u f’testi oħra klassiċi, huma kbar u inspjegabbli daqs l-istess nifs li nieħdu jew l-istess għixien tal-istess ħlejqa tan-natura.  Hawnhekk tispjega r-riperkussjonijiet tat-triq tal-qerq:

“Ieqaf għolli
t-triq tal-qerq
fil-vjaġġ tal-ħajja. 
It-triq tal-qerq
tagħmlek il-kontestant ewlieni
kontra tiegħek innifsek
waqt illi tbaħħar
`l hinn mill-kapriċċi u l-bidliet
fil-logħba tal-ħajja.” 

Waħda mill-konsegwenzi tal-qerq hija r-regħba, ir-regħba toħroġ mill-ħażen, fit-twemmin Kattoliku waħda mid-dnubiet il-mejta (għalkemm nagħmluha ċara li mhux dan li jinfluwenza lill-awtur kif diġa għidt).  Fil-poeżija “Għaliex Titlob?” (p.28) jgħidilna:

“Toqgħodx tixxennaq, iddisprezza r-regħba
ħalli rikkezzi oħra jfittxuk
u dejjem ftakar
li tieħu dak li ħaqqek 
biss meta jasal il-waqt.”

Fil-poeżija “Ċikliku” (p.32), il-poeta jerġa’ jsemmi mill-ġdid ċ-ċiklu etern tal-ħolqien, l-għixien u l-qerda, imfissra bħala Leela (li dwarha nsibu wkoll poeżija p.22).  Tabilħaqq “ċiklu ta’ twelid u l-mewt fiżika” li tibqa’ “parti wekondarja minn ċiklu Naturali akbar”.  Dak kollu li jiġri fid-dinja u f’din il-ħajja huwa parti mill-pjan ta’ Prakriti u Purusha.  Dan jilgħab logħba importanti ħafna f’Leela li l-awtur jiddeskriviha bħala 

“…pjan sistematiku 
`mma inkomprensibbli tagħha 
li tinkludi l-liġijiet kollha
fil-fiżika u tal-kimika
fl-għamla ta’
Sattva, Rajas u Tamas
bħat-trinità
tal-kreazzjoni, għajxien u distrizzjoni 
murija eternament
mill-Enerġija mhux magħrufa
li għandha ismijiet bla għadd.”

L-għatx għall-verita’, u t-traġitt tat-“Tiftixa” (p.36) wassluh biex jipprova jsib tweġibiet għall-mistoqsijiet eterni mingħand Amma.  Issa dwar twelid u msiet u naturalment dwar salvazzjoni.  Sabiex jifhem din is-saga Hi ssostni (p.37):

“Iskot u Isma’
Dak li l-Ħajja trid tlissen 
Immedita fuq l-esperjenza
Tintrabatx
Sempliċiment ogħdos
Sir ix-Xhieda

Irrilassa”. 

Il-poeżiji jduru ma’ termini importanti ħafna li qed niġborhom hawn mhux fl-ordni kronoloġika kif jidhru dawn l-ismijiet tal-poeżiji imma skont dak li fil-fehma tiegħi u f’din il-kultura jagħmlu personalita’ kompleta u sħiħa.  Fost dawn insibu “Stima” (p.56), “Maturita’” (p.58), “Ekwilibriju” (p.66), “Li tieħu ħsieb” (p.48), “Kompassjoni” (p.60), “Sabar” (p.70),  “Konnessjoni” (p.54), Fejqan (p.50).  

“I-Vanġelu ta’ Amma” tal-awtur Rajender Krishan inkiteb fiż-żmien tal-pandemija tal-Covid-19, pero’ dawn il-poeżiji żgur li huma ta’ wens, ta’ tama għal bosta f’ħafna żminijiet diffiċli li ngħixu fihom.  Permezz ta’ din it-traduzzjoni, Sammut qed ikompli jikkontribwixxi sabiex b’ilsien pajiżna jkollna aktar kotba klassiċi minn pajjiżi differenti.   

Dan il-ktieb għandu daħla kritika ta’ Patrick Sammut li ttraduċa mill-ingliż dawn il-poeżiji.  Ovvjament nissuġġerixxi ħafna li wieħed jaqra din id-daħla kritika kif ukoll il-“Kelmtejn tal-aħħar” ta’ Alfred Palma.  Il-ktieb għandu  llustrazzjonijiet ta’ Niloufer Wadia.

Kull min jixtieq jakkwista kopja jista’  jibgħat messaġġ privat lill-awtur. Il-ktieb jiswa 7.50 ewro u wieħed jista’ jirċevih ukoll id-dar bil-posta.

it-torca-2022-07-03_24-24

it-torca-2022-07-03_25-25

ERRATA CORRIGE: Id-data tat-twelid tal-poeta Rajender Krishan hija żbaljata għax tindika dik ta’ awtur ieħor magħruf Indjan u mhux tal-awtur tal-“Vanġelu ta’Amma”. Tajjeb li ngħidu li dan l-awtur għadu magħna u għadna wkoll nistgħu ngawdu x-xogħlijiet tiegħu. Niskuża ruħi għal dan in-nuqqas.

Awtur: Emmanuel Attard Cassar

It-tjubija, s-sempliċita’ u s-sinċerita’ li jfittex Emmanuel Attard Cassar fil-poeżija tiegħu timmanifesta ruħha fis-sempliċita’ tal-istil li jħaddan f’dawn il-poeżij.  Il-kunċett jixbah ħafna dak li nsibu fil-ktieb li ħareġ bi lsien pajjiżna “Fuq din l-art ħelwa”.  Dwar dan il-ktieb fil-Paġna Letterarja tal-25 ta’ Diċembru 2016 jien kont ktibt hekk: 

“U min jgħid li l-poeżija bilfors trid tkun tqila jew diffiċli?  Emmanuel Attard Cassar qed joffri soluzzjoni għal ħafna u ħafna li jixtiequ fil-fatt jibdew jaqraw xi poeżija u ma jafux minn fejn ser jibdew.  Qabel inkompli iżda, rrid nagħmilha ċara li huwa l-ispazju limitat li żammni milli ma tantx nikteb dwar dawn il-poeżiji, għaliex minkejja ċ-ċokon intenzjonat ta’ dan il-ktieb wieħed jista’ joħloq diskussjonijiet sħaħ dwar il-bosta temi li jippreżenta Attard Cassar.    Għaliex dawn il-poeżiji minkejja r-rima ħelwa u metrika tradizzjonali ma jingħalqux f’tema partikolari bħal ngħidu aħna l-patrijottiżmu jew it-tifħir reliġjuż. Waqt li ngħid għalija ma jidhirlix li t-temi ppreżentati jiskomodaw il-qarrej, żgur li joffru sfidi.”

L-unika element komuni però huwa l-istil, għaliex waqt li “Fuq din l-art ħelwa” jikkonsisti f’botti sottili, jew aħjar twiddiba lejn dawk in-nuqqasijiet tal-Maltin.   F’dan il-ktieb donnu aktar iħares lejn is-soċjeta’ b’mod ġenerali, xi waqtiet l-istess riflessjoni li twassal għal kritika ma tonqosx, u oħrajn eżistenzjali.  Il-poeżiji huma diretti ħafna, fis-sens li l-messaġġ huwa fil-wiċċ.  Il-qarrej ser jaqra dawn il-poeżiji u riflessjonijiet mingħajr ħafna sforz u jiggosta l-espressjoni mfissra b’mod tassew konċiż.  Fil-fatt jidhirli li l-konċiżjoni hija l-aktar element b’saħħtu ta’ dawn il-poeżiji.   Il-poeta, jippreżenta ruħu bħala missier tal-familja u mingħajr mingħajr bintu fil-fatt m’hu xejn (Daughter, p.42).  L-istess għal ibnu, li huwa jaf tajjeb li issa qiegħed jikber u jwissih li jibqa’ b’għajnejh miftuħa għall-ħażen u jagħżel it-triq it-tajba.  Imma ġaladarba jagħraf jagħmel dan, iħeġġu biex jimraħ u jwettaq il-ħolm tiegħu (Son, p.46).

B’ton ta’ missier huwa jappella lil uliedu biex jagħżlu t-triq tas-sewwa (My children).  U fil-poeżiji li jsegwu konxju mill-ħażen tad-dinja fosthom l-iskandli minn persuni fl-ogħla strata tas-soċjeta’ (Scandals, p.21).   Il-qofol ta’ dan kollu huwa n-nuqqas ta’ dawk komuniment magħrufa bħala l-vera valuri, li bihom infissru dawk il-valuri li ma jiġux mill-flus jew minn dak kollu li huwa materjali imma mill-aktar affarijiet sempliċi li jagħtuna l-ferħ, ħielsa minn kull xorta ta’ regħba, ħażen u egoiżmu.  Għal Attard Cassar sirna wisq ossessjonati bll-pożizzjoni li wieħed iħaddan (p.15) u jaf tajjeb li ma jistax ikollok ħajja mingħajr sagrifiċċju (Immediacy, p.20).  F’dinja tat-teknoloġija u fejn il-mezzi tal-informatika jiffaċilitaw il-messaġġi li nirċievu u li nwasslu, hemm risku kbir ta’ misinofrmazzjoni u disinformazzjoni.  Fil-fatt fil-poeżija Fake news, (p.40), l-poeta jurina kif aktar ma tikber l-informazzjoni aktar se jikbru l-aħbarijiet qarrieqa.  F’din id-dinja fejn suppost id-dinja ċkienet, u allura wieħed jistenna li aktar sirna qrib xulxin, il-poeta jinnota kif l-iżolament qiegħed dejjem jikber u jistaqsi fejn spiċċat l-umanita’ (Where has humanity gone, p.59).  

Ta’ min forsi wieħed jgħid li f’din il-ġabra Attard Cassar isellem ukoll lil bosta persuni jew għal kontribut tagħhom lejn is-soċjeta’ kif ukoll għall-umanita’ tagħhom minkejja s-suċċess li kisbu, fosthom lil Stephen Hawking (p.41) u Mohammed Salah (p.43)

Nagħlaq b’riflessjoni misluta mill-aħħar poeżija (Silence,p.67):  Is-skiet huwa kruċjali f’din id-dinja mgħaġġla, għal benefiċċju tagħna, tal-umanita’. 

Il-faċċata ta’ dan il-ktieb hija xogħol tal-pittur Alfred Caruana Ruggier.  Dan huwa ktieb ideali ħafna speċjalment għal min qed jiffamiljarizza ruħu mal-poeżija, fejn il-messaġġ huwa fil-wiċċ.  Fuq kollox għandna poeżiji qosra li iżda kollha iġgħalu lill-qarrej jaħseb u jirrifletti.  

it-torca-2022-06-19_28-28

it-torca-2022-06-19_29-29