Alfred Palma huwa poeta, awtur u traduttur. Twieled il-Furjana fit- 8 ta’ Settembru, 1939. Studja fl-Iskola Primarja ta’ Ħaż-Żabbar u fil-Kulleġġ De La Salle. Fl-1957 beda jaħdem bħala għalliem fl-iskejjel primarji u fl-1959 daħal skrivan fiċ-Ċivil. Huwa rtira fl-1987 u ddedika ħajtu għal-letteratura. Fl-1991 huwa ppubblika t-traduzzjoni sħiħa u rrimata bil-Malti tad-Divina Commedia ta’ Dante, u wara għadd kbir ieħor ta’ traduzzjonijiet oħra, fosthom xogħlijiet kbar ta’ Shakespeare, Wilde, Voltaire, Lawrence u Mann. Ippubblika għadd ta’ rumanzi bil-Malti u għamel bosta traduzzjonijiet ta’ xogħlijiet ta’ awturi lokali. Ippubblika wkoll għadd sabiħ ta’ kotba fl-Ingilterra u fil-Kanada u ngħata diversi unuri fosthom Ġieħ Ħaż-Żabbar (2000), Cittadino dell’Anno – Villabate (2006), Lauro Dantesco – Ravenna (2008) u Ġieħ ir-Repubblika (2009).
1. Fil-Paġna Letterarja normalment inġib dwar kotba li jkunu ħarġu matul dik is-sena, jew dwar ix-xogħol ta’ xi awtur. Pero ma nistax ma nibdiex bill-Palk, propju billi m’ilux wisq rajna x-xogħol kbir tiegħek id-dramm Hekuba, li hu wieħed mill-akbar drammi ta’ Ewripide, it-teatru Grieg fl-aqwa tiegħu. Kull min attenda faħħar dan ix-xogħol, li nimmaġina kien impenjattiv sew. X’kien jinvolvi għalik dan ix-xogħol hekk kbir u impenjattiv?
T. It-teatru huwa ġeneru li jien ħabbejt sa minn dejjem, b’imħabba li tkebbset aktar bir-rabta tiegħi ma’ William Shakespeare, il-kbir drammaturgu Ingliż, li saħħarni sa mill-jiem tal-iskola. U meta, bosta snin ilu, il-bravissima attriċi Karmen Azzopardi avviċinatni biex nagħmlilha traduzzjoni bil-Malti tad-dramm kbir Grieg Hekuba, ta’ Ewripide, ilqajt bil-qalb it-talba. Id-dramm kien ittalla’ f’Ta’ Qali fl-2003, u kien suċċess kbir. Is-sena l-oħra mbagħad avviċinani l-bravissimu attur u direttur teatrali Mario Micallef, li għarrafni bix-xewqa tiegħu u ta’ Karmen li dan id-dramm spettakolari jerġa’ jittalla’, din id-darba fit-Teatru Manoel. U bil-għajnuna ta’ cast fenominali, taħt id-direzzjoni tal-bravissima Josette Ciappara, f’Novembru 2016 kellna għal darb’oħra suċċess kbir ieħor. Għalija dan kien xogħol diffiċli ferm, iżda għamiltu bil-qalb, ħajr għall-imħabba tiegħi lejn it-Teatru, partikolarment lejn dak Grieg.
2. M’hemmx dubju li dan ix-xogħol seta’ jieħu l-ħajja grazzi għad-direzzjoni ta’ Josette Ciappara u l-wirja mill-aqwa ta’ bosta atturi fosthom tal-attriċi Karmen Azzopardi. Nimmaġina li dan tak sodisfazzjon kbir li tara xogħol tiegħek b’interpretazzjoni daqshekk mill-aqwa.
T. Iva, kif għidtlek, dan id-dramm kien ta’ sodisfazzjon kbir għalija, l-aktar meta rajt l-apprezzament tal-udjenzi li ħonqu t-Teatru Manoel f’kull rappreżentazzjoni li ttellgħet, kif ukoll mill-kummenti pożittivi fil-ġurnali u minn bosta individwi tal-affari tagħhom li faħħru kemm id-dramm kif ukoll it-traduzzjoni tiegħi.
Ritratt: L-awtur ma’ żewġ atturi kbar: Karmen Azzopardi u Mario Micallef, meħud fuq il-palk tat-Teatru Manoel wara l-aħħar rappreżentazzjoni tad-dramm Hekuba, nhar is-27 ta’ Novembru, 2016.
3. Ċertment li dan ma kienx l-ewwel traduzzjoni u lanqas l-unika waħda li ttellgħet fuq il-Palk. Jiġuni f’moħħi post oħrajn il-ħajja mqallba ta’ Caravaggio, adattament tad-dramm kontroversjali Salomé ta’ Oscar Wilde, monologu fuq San Pawl, l-ħajja traġika ta’ Oscar Wilde u oħrajn. X’tgħidilna dwar dawn l-esperjenzi sbieħ? X’iffissru għalik?
T. Le, din ma kinetx l-ewwel traduzzjoni tiegħi għall-palk. Fil-fatt bdejt f’dan il-ġeneru meta, fis-snin 90, Mario Micallef, Direttur tal-Kumpanija Talenti, talabni naqliblu għall-Malti d-dramm komiku ta’ Shakespeare The Comedy of Errors (Il-Kummiedja tal-Iżbalji), li ttellgħet b’suċċess kbir fit-Teatru Manoel. Wara domna snin twal intellgħu dramm ta’ Shakespeare kull sena, sakemm xi ħadd għaref iddeċieda li jaqta’ ħesrem din is-sensiela ta’ drammi li kienet saret tant popolari u mistennija kull Jannar. Wara, dejjem mal-Kumpanija Talenti, tellajt għadd sabiħ ta’ Monologi, fuq talbiet tal-bravissimu Mario Micallef, li fihom huwa interpreta b’ħila eċċeżżjonali lil Dante, lil Caravaggio u lil San Pawl u, ma’ cast żgħir ieħor, adattamenti tiegħi tad-dramm Salomé ta’ Oscar Wilde, kif ukoll tal-ħajja mqallba tal-istess awtur Irlandiż. Dawn kollha kienu suċċessi kbar u ntlaqgħu tajjeb ħafna minn kulmin attenda għalihom fit-Teatru San Ġakbu, il-Belt. Għalija dawn kienu esperjenzi li tawni sodisfazzjon kbir, u peremezz tagħhom sirt napprezza dejjem aktar mhux biss l-arti tal-palk iżda wkoll il-ħila tal-atturi bravi Maltin.
4. Alfred, nammirak li tħaddem tajjeb diversi ġeneri letterarji li ser ikollna ċans ftit nitkellmu dwarhom, pero jkolli nammetti li meta nsemmi Alfred Palma f’moħħi jiġuni t-traduzzjoni tad-Divina Commedia ta’ Dante u t-traduzzjoni tas-Sunetti ta’ Shakespeare. Magħhom nistgħu nagħmlu lista twila ħafna fosthom Candide ta’ Voltaire u L-Maħbub ta’ Lady Chatterly (Lady Chatterley’s lover) ta’ D.H. Lawrence. Grazzi għalik dawn ix-xogħlijiet kbar setgħu jiġu b’ilsien pajjiżna. It-traduzzjoni hija biċċa għadma iebsa. Fil-fehma tiegħi hija sengħa li trid tħaddem b’ħila kbira. Kif jirnexxielek tibqa’ daqshekk leali lejn it-test oriġinali u ovjament iżżomm traduzzjoni tajba Maltija? X’diffikulta’ ssib meta għandek speċjalment sorsi li huma miktuba b’Ingliż li huwa ftit differenti minn dak tal-lum?
T. Iva, it-traduzzjoni hija għadma iebsa, iebsa ħafna; hija arti li, bħal kull arti oħra, titwieled ma’ dak li jkun. Sa minn jiem l-iskola, it-traduzzjoni kienet xi ħaġa naturali għalija; l-hena tiegħi nittraduċi xi silta letterarja. Maż-żmien, kif taf, jien dħalt għal xogħlijiet letterarji ta’ kobor mondjali, bħad-Divina Commedia ta’ Dante, id-drammi u s-Sunetti ta’ Shakespeare, kif ukoll ix-xogħlijiet ewlenin ta’ Oscar Wilde, minbarra diversi xogħlijiet kbar ta’ awturi oħra bħal Voltaire, Thomas Mann u DH Lawrence. M’hemmx għalfejn ngħidlek, id-diffikultajiet f’kull traduzzjoni jkunu kbar: inkun irrid nixtarr mhux biss ix-xogħol innifsu iżda wkoll l-awtur tiegħu; ukoll iż-żmien li fih inkiteb id-dramm, biex l-atmosfera tal-epoka ma tintilifx. Fuq kollox irrid nara x’Malti jkolli nuża, biex ma noħloq l-ebda anakroniżmu. Dan ġarrabtu l-aktar fid-Divina Commedia, li nkitbet fi żminijiet medjevali, u allura b’Taljan arkajk, kif huwa l-Ingliż tad-drammi u s-sunetti ta’ Shakespeare. Forsi l-Ingliż ta’ Wilde ma kienx daqshekk arkajk, iżda kellu l-problema tas-sofistikaġni u tal-battuti fini li, nammetti, ħabbtuni kważi aktar mill- arkajk ta’ Dante u ta’ Shakespeare. Imbagħad kelli l-problema tal-Franċiż ukoll qadim tal-Candide ta’ Voltaire u l-Ingliż djalettali ta’ Lawrence. Iżda, kollox ma’ kollox, nemmen li f’kull traduzzjoni li għamilt tajt kulma stajt, u qatt ma nqast mill-fedeltà lejn l-awtur rispettiv, u aktar u aktar lejn xogħlu!
5. Ikolli ngħid li nassoċjak wisq mal-kapulavur tad-Divina Commedia li ma nafx jekk kienx l-ewwel traduzzjoni kbira tiegħek. X’ġagħlek li tindaga fuq din il-biċċa xogħol kbira, f’moħħi għandi wkoll il-fatt li diġa kien hawn traduzzjonijiet simili?
T. Iva, id-Divina Commedia ta’ Dante kienet l-ewwel traduzzjoni kbira tiegħi, u kienet ilha f’moħħi sa minn jiem l-skola. Bdejt naħdem fuqha fl-1966, meta kelli biss 26 sena, u temmejtha 20 sena wara. Il-Commedia hija kapolavur universali li ridt nagħti lil pajjiżi, imkebbes mill-enerġija taż-żgħożija u l-imħabba tiegħi għall-Ilsien Malti. Fil-fatt, it-traduzzjoni tiegħi hija l-unika waħda kompluta u irrimata. Veru, fi żminijiet oħra saru diversi attentati, adattamenti u traduzzjonijiet ħielsa tal-poema. Fl-1964 Erin Serracino Inglott ħarġet l-Infern, traduzzjoni tajba ħafna iżda mhux irrimata, u, għad li dejjem ingħad li l-Purgatorju u l-Ġenna huma lesti wkoll, dawn qatt ma dehru, u għalhekk, bir-rispett kollu, Erin ma jistax jingħata l-kredtu tax-xogħol komplut.
6. Xtaqt inħarsu aktar fid-dettal lejn dan l-aħħar ktieb tiegħek, qed ngħid għal Maħbuba ta’ Chatterly. Dan ix-xogħol ta’ D.H. Lawrence, popolari mmens, ġie adattat diversi drabi għar-radju u anke għat-televixin. Jolqotni ħafna f’dan il-ktieb ir-relazzjoni ta’ mħabba bejn raġel mill-klassi tal-ħaddiem u mara mill-klassi għolja, tema li ġġibilna emozzjonijiet differenti meta wieħed jikkunsidra ċ-ċirkostanzi ta’ dak iż-żmien u interpretata f’numru ta’ xogħlijiet oħra. Xtaqtek tgħidilna aktar dettalji dwar dan u kif D.H. Lawrence irnexxielu joħroġ it-tema tal-imħabba? X’kienu l-akbar sfidi għalik f’dan il-ktieb?
D.H. Lawrence mar lil hinn mill-istrutturi soċjali u mis-soċjali daħal ukoll f’dak li hu intimu u dan jagħmlu biex ngħid hekk b’mod espliċitu u kontroversjali għal dak iż-żmien. Nimmaġina li dan kien jitlob ċerta kuraġġ.
T. Ir-rumanz notorju Lady Chattereley’s Lover ta’ DH Lawrence, miktub fl-1917, kien daqqa ta’ ħarta lill-ipokresija u d-djuq post-Vittorjan, u bih l-awtur mhux bisss ried jixxokkja iżda wkoll jisfida liċ-ċensuri dojoq u ipokriti ta’ żmienu. Meta saflaħħar ir-rumanz ġie ppubblikat fl-Ingilterra mill-Penguin fl-1960, qajjem furur sħiħ u nbiegħ bl-eluf, x’aktarx minħabba l-kontenut pornografiku tiegħu milli għall-element kuntrastiv bejn żewġ klassijiet soċjali: l-għolja u l-baxxa. B’danakollu, u minkejja kollox, ir-rumanz huwa kapalovur letterarju li (ukoll) dejjem xtaqt nittraduċi għall-Malti. Tifhem li ma kinetx ħaġa faċli għalija, l-aktar minħabba raġunijiet ta’ ċensura, ħajr għall-passaġġi erotiċi u bosta drabi vulgari li fih. Kelll nistenna sakemm il-liġijiet lokali taċ-ċensura nbidlu, u s-sena l-oħra ppubblikajtu. Kien pass kuraġġuż min-naħa tiegħi, u forsi bosta jitmeżmżu jaqraw ir-rumanz, ukoll daż-żmien, għax fit-traduzzjoni ridt nibqa’ fidil għal kollox lejn Lawrence, u fejn kien oxxen bl-Ingliż baqa’ oxxen bil-Malti!
7. Permezz ta’ dawn il-kotba anki inti qed tiġġieled kontra forzi tat-tabu’ li b’xorti ħażina tista’ tnaqqas potenzjalment il-valur artistiku u ma tħallihx jifjorixxi. Insemmi fost oħrajn l-atmosfera ta’ omossesswalita’ sottili, bħal fil-Merkant ta’ Venezja u Iż-Żewġ Ġentlomi ta’ Verona. Imma l-aktar fis-Sunetti, fejn fl-ewwel parti il-glorifikazzjoni taż-żagħżugħ ‘maħbub’ hija bilwisq aktar intensa u qawwija minn dik lejn il-mara samra misterjuża li, nemmen, intużat bħala paraventu biex tibbilanċja l-affarijiet u ttaffi ftit l-atmosfera erotika u passjonali tal-ewwel parti tal-istess sunetti.
T. Iva; kif ġa aċċennajtlek, jien kont sa minn dejjem kontra kull xorta ta’ ċensura, meta l-persuna tkun adulta u matura. Niftakar żminijiet koroh meta ċ-ċensura lokali kienet oppressiva għall-aħħar, l-aktar fejn tidħol letteratura erotika. U dan ħoloq fija sens ta’ sfida li, ħajr għall-bdil fil-liġijiet lokali, artist, kittieb, xi jkun, issa huwa ħieles li jesprimi ruħu kif irid. Ċerti taboos, l-aktar fejn tidħol l-omosesswalità, li qabel kienet sottili f’bosta xogħlijiet letterarji kbar, bħal f’xi drammi u fis-sunetti kollha ta’ Shakespeare, f’ħafna xogħlijiet ta’ Wilde u f’kapolavuri letterarji oħra, issa jistgħu jitperrċu u jinftiehmu aħjar u allura jkunu aktar apprezzati.
8. Inti ktibt ukoll numru ta’ rumanzi oriġinali għall-adulti fosthom Irmied u Tqanqil. Dawn it-tip ta’ kotba jkolli talba għalihom mill-qarrejja ta’ dan il-ġurnal. Xtaqtek tgħidli ftit xi ħaġa dwarhom.
T. Iva, jien ktibt sitt rumanzi, kollha erotiċi u kollha rikmandati għal qarrejja adulti. Dan m’għamiltux biex noħloq xi sensazzjoni, iżda biex nuri li l-ħajja hi dik li hi, u li kollu għalxejn li noqogħdu ninħbew wara l-maskri, għax bogħod minn għajnejn in-nies, kulħadd jagħmel li jaqbillu! Barra minn hekk, min qara r-rumanzi tiegħi għamel hekk minn rajh, u jekk (wara) skandalizza ruħu u triegħex, ma kienx tort tiegħi! L-ipokresija qatt ma ħmiltha, u qatt ma għamlet ġid lil ħadd!
9. Naħseb il-ħbiberija tagħna nibtet f’qasam ieħor li huwa ħafna għal qalbek, qed ngħid dak tal-poeżija. Irrid nirringrazjak pubblikament li dejjem tajtni appoġġ, u dan qed ngħidu għax m’għandix dubju għax l-istess jistgħu jgħidu dwarek numru ta’ poeti. Liema kienu l-aktar suċċessi li tista’ tgħid kellek, jew li tawk sodisfazzjon fil-poeżija?
T. Iva, Omar, il-poeżija għenet ħafna fil-ħbiberija tagħna. Inkoraġġejtek u nibqa’ ninkoraġġik għax fik nara poeta ġenwin li verament iħobb il-poeżija. Jien bdejt nikteb l-ewwel poeżiji tiegħi meta kont għadni nistudja fil-Kulleġġ De La Salle. Maż-żmien isseħibt f’diversi Għaqdiet Letterarji lokali; fl-1972 ippubblikajt xi poeżiji ma’ tliet poeti oħra, u wara deher Preludji (1993). Irbaħt bosta Konkorsi ta’ Poeżija, kemm f’Malta kif ukoll f’Ruma u fl-Istati Uniti. Issa qed nistenna l-pubblikazzjoni tat-tieni ġabra ta’ poeżiji tiegħi, li semmejt Katarsi għax, fil-fatt, u kif taf tajjeb, m’hemm xejn isbaħ mill-katarsi poetika!
10. Inti wkoll membru onorarju tal-Għaqda Poeti Maltin, titlu li rrid ngħid ma jingħatax lil kullħadd. Naf li inti kont impenjat ħafna f’din l-għaqda li fost oħrajn torganizza l-Konors Nazzjonali tal-Poeżija, dak li llum qed jiġi organizzat flimkien mal-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb, u numru ta’ serati fl-irħula tagħna, ħafna drabi bis-sehem jew bi sħab ma’ kunsilli lokali jew għaqdiet oħrajn. X’tgħidilna aktar dan?
T. Jien minn dejjem ħabrikt u għent kemm stajt biex l-arti poetika tiffjorixxi lokalment. Il-poeżija, bħall-mużika, hija d-duwa għar-ruħ, l-aktar fiż-żminijiet imqallba tal-lum. L-Għaqda Poeti Maltin kienet minn dejjem quddiemnett biex tinkoraġġixxi l-imħabba lejn il-poeżija, bid-diversi Konkorsi u attivitajiet li jsiru spiss matul i-sena kollha. L-istess jista’ jingħad għall-Kunsill Lokali tal-Ktieb, u nħoss li għad li tibqa’ tinħass dejjem dik l-indifferenza u kultant ukoll bruda fir-rigward tal-poeżija, b’danakollu nemmen li l-effett, ukoll jekk forsi ma jidhirx prima facie, ikun qed jinħass. Illum l-Għaqda Poeti Maltin tgawdi prestiġju lokali u internazzjonali, u nħossni grat u kburi li snin ilu ħatritni bħala Membru Onorarju tagħha, u dejjem nara li, kulmeta u fejn nista’, nibqa’ noffri l-kontribut tiegħi fit-tixrid tal-poeżija.
11. Ma nistax fl-aħħar nett ma nistaqsikx dwar Ħaż-Żabbar, raħal tant għal qalbek. Naf li inti involut f’numru ta’ attivitajiet letterarji u kulturali f’Ħaż-Żabbar. X’ifisser għalik dan l-impenn?
T. Iva, lil Ħaż-Żabbar inħobbu, u jisgħobbija biss li ma twelidtx fih! B’danakollu jien Żabbari sa ruħ ommi, u kulmeta niġi mitlub biex ngħin f’xi attivitajiet kulturali u/jew letterarji fir-raħal, nagħmel li nista’ u kemm nista’, biex nagħti daqqa t’id. F’Ħaż-Żabbar, kull tielet Tlieta tax-xahar, il-Kunsill Ċiviku tal-lokal, immexxi b’dedikazzjoni kbira mis-Sinjura Grace Pace, jorganizza Kikkra Kulturali , serata li fiha niltaqgħu grupp ta’ kull età biex flimkien inqattgħu siegħa jew tnejn naqraw poeżiji, novelli u x’naf jien, biex b’hekk nieħdu gost flimkien u fl-istess ħin ninkoraġġixxu l-imħabba lokali lejn il-letteratura. Mistieden kulħadd u żgur li min jattendi darba jibqa’ jattendi. Tifhem li, minħabba l-bosta mpenji li jkolli, ma jkunx dejjem possibbli għalija li nattendi għal dawn is-serati; iżda kulmeta nkun nista’ dan id-dmir inwettqu wkoll! — with Alfred Palma.