Awtriċi: Jessica Micallef
Għadna kif iċċelebrajna Jum il-Ħaddiem – Jum li għandu sinifikat speċjali meta tqis l-isfond soċjali u politiku tiegħu. Nafu li l-kundizzjonijiet tal-ħaddiema ma kinux minn dejjem kif nafuhom illum. Is-soċjeta’ kienet mifnija bil-faqar u l-injoranza. Manwel Dimech kien wieħed minn tal-ewwel li kellu viżjoni għal dan il-pajjiż u minħabba t-twemmin tiegħu kellu jħallas prezz qares. Għall-grazzja t’Alla il-ħolm ta’ Dimech illum sar realta’ imma kellu jgħaddi ż-żmien sabiex dan il-bniedem jingħatalu l-ġieh li jixraqlu. Mil-lat letterarju wieħed ta’ min isemmi li l-SKS kienet minn ta’ quddiem li tat ġieh lil Manwel Dimech f’diversi kotba fosthom Il-Mixja tal-Ħaddiem lejn il-Ħelsien ta’ Frans Sammut (awtur li wkoll nibqgħu nsellmu l-memorja tiegħu). Imma naħseb li l-aktar persuna li rriċerka u bena monument letterarju ħaj ta’ Manwel Dimech kien Patri Mark Montebello. Dimech huwa ktieb riċerkat u meqjus ħafna, b’kull sentenza msaħħa b’diversi sorsi primarji li ħafna minnha setgħu jaraw għall-ewwel darba permezz ta’ dan il-ktieb. Verżjoni aktar qasira ta’ dan il-ktieb kienet Jien Manwel Dimech, tal-istess Patri Mark. Imbagħad Montebello reġa’ ġabar numru ta’ kitbiet dwar Dimech (pubblikazzjoni SKS) li jistħarrġu l-personalita’, l-ħsieb u ż-żminijiet tiegħu . Ma rridux ninsew imbagħad id-dokumentarju li ħareġ Patri Mark flimkien ma’ Kottoner Media. Minbarra l-kotba mbagħad għandna t-teatru, fosthom Manwel! Manwel! (2000, mużika ta’ Dominic Galea u lirika ta’ Ray Mahoney.
Dan il-kuntest qed nippreżentah għax il-ktieb li għandna quddiemna mhuwiex ktieb ta’ poeżija kwalunkwe. Dan mhux qed ngħidu biex innaqqs is-sbuħija tal-poeżija li anke ppruvat toħroġ Jessica Micallef f’dan ix-xogħol. Imma dawn il-poeżiji huma kollha xhieda tat-tbatija li Dimech kellu jġarrab u minnhom nistgħu nsiru nafu aktar mill-qrib lil dan il-bniedem kbir .
Il-ktieb huwa wkoll studju riċerkat billi joħroġ wara li l-istess awtriċi, li studjat l-Universita’ ta’ Malta u għandha l-Maġisteru tal-Art fil-Lettertura Maltija rriċerkat ix-xogħlijiet letterarji ta’ Manwel Dimech, Ġwann Mamo u oħrajn. Imma f’dan il-ktieb li għandna, li ħareġ uffiċjalment għall-pubbliku f’għeluq il-100 sens mill-bidu tal-eżilju ta’ Manwel Dimech, l-awtriċi u l-pubblikaturi SKS għażli li aktar milli kitba akkademika jwasslu s-sorsi (oriġinali imma editjati) u dan sabiex aħna l-qarejja wkoll nistgħu ngawdu u ngħixu l-istess esperjenza tar-riċerkaturi.
Mhuwiex l-iskop tiegħi hawn li nagħmel studju dwar dawn il-poeżiji, għax dan l-istudju diġa tippreżentahulna fil-qosor l-awtriċi nfisha (p.23-36). Barra minn hekk għandna wkoll studju qasir ieħor ta’ Dr Adrian Grima li jitkellem dwar l-emarġinazzjoni ta’ poeta antikolonjali.
Micallef għażlet li taqsam il-poeżiji skont it-tema b’dan il-mod: (a) Is-sentiment liriku (b) Is-sentiment uman (c) Is-Sentiment didattiku (d) Is-sentiment reliġjuż (e) Is-sentiment soċjali (f) is-sentiment politiku (g) is-sentiment nazzjonali. Dan il-mod fil-fehma tiegħu, jekk inħarsu lejh aktar mill-qrib naraw kemm il-persuna – Manwel Dimech kellu tabilħaqq personalita’ qawwija, iben dehen ta’ din l-art Maltija.
It-tieni punt li nosserva mill-mod kif qasmet dawn il-poeżiji Micallef hija l-mixja fil-ħsieb ta’ Dimech minn sensittivita’ għat-tbatija għall-ħolma ta’ Malta bħala Nazzjon. Għaldaqstant naraw ukoll l-evoluzzjoni fil-ħsieb ta’ Dimech; minn osservazzjoni lejn dak li qed jiġri madwaru.
Ħabs
Il-ktieb jibda b’sunett bit-Taljan li Dimech kiteb madwar l-1884 iddedikat lil Dr Dun Ġuzepp Żammit (p.53), is-saċerdot li kien jinkoraġġihom jiktbu. Ta’ min jgħid li Dimech għandu diversi poeżiji li kiteb il-ħabs fosthom Oh! Qual Nera Caligine (p.83) , Cinque vuol vedere (p.147), Un Maltese ai Maltese (p.185). Huwa l-ħabs li ironikament serva wkoll għal Dimech ta’ skola, fejn beda jinbet il-ħsieb tiegħu għal Malta aħjar bħal Un Maltese ai Maltesi. Fil-ħabs tgħallem jikteb u jaqra u tħarreġ f’bosta oqsma tal-għerf . Metaforikament il-ħabs għal Dimech narah bħal mod kif dan il-pajjiż ħareġ mill-ħabs tal-faqar u l-injoranza u l-jasar taħt il-barrani għall-ħelsien. Bħala edukatur nara lil Dimech ukoll bħala idolu li ħareġ mill-faqar u mill-ħabs sabiex sar edukaturi ta’ poplu sħiħ, u dan forsi huwa wkoll ta’ mudell għal dawk il-ftit żgħażagħ li minħabba (forsi bħal Dimech) iċ-ċirkostanzi iebsa tal-ħajja tagħhom iwassalhom sabiex jibqgħu marġinalizzati fis-soċjeta’ – għallinqas ‘is-soċjeta’’ li ngħixu fiha aħna. Izda fIl-ħabs (fejn kien għal 10 darbiet) imma seta’ jara wkoll fost oħrajn il-kruha tal-piena kapitali. Lil ċerta Rużar Mizzi, li ġie mgħallaq bla ħtija jiddedikalu numru ta’ poeżiji fosthom Rużar Briffa ma kienx ħati (p.157), Lill-qattelin ta’ Rużar Mizzi (p.156) u Il-Miżien ta’ fuq il-bieb tal-Qorti (p.160). Anke hawn naraw kif Dimech tabilħaqq kien joħroġ għonqu kontra l-inġustizzji. Jgħidilna:
“Ħalla ‘l Malta dana l-leħen,
U mad-dinja kollha dar;
Fil-widnejn ta’ kulħadd żarżar:
Ma kienx ħati, le Rużar”
(Rużar Mizzi ma kienx ħati, p.157)
Kuraġġ
Dimech kien konxju mill-oppożizzjoni ħarxa kontrih. L-impressjoni li ħadt f’dawn il-poeżiji hija li sakemm kissruh u farrkuh għal kollox, mhux biss it-twemmin tiegħu baqa’ sod u ma ċediex pulzier minn dak li kien jaħseb li kien sew, imma wkoll kien jittama li l-ħolma tiegħu sseħħ. Fil-poeżija Qum Infern! (p,161) jgħid:
“Qumu, infern, u tiegħek agħmel;
Biss li tirbaħ tittamax:
Tagħna t-torri ħadd ma jġarraf ,
Għax jiġġarraf ma jistax.”
Interessanti kif għalkemm Dimech miet minsi u mwarrab wieħed jista’ jgħid li kien profetiku f’dan il-ħsieb għaliex il-ħolm tiegħu fosthom l-emanċipazzjoni taż-żgħir u l-batut, l-edukazzjoni għal kullħadd li kien jarha bħala l-mezz sabiex teħles lil dan il-poplu mill-ktajjen tal-injoranza u l-Malti bħala lsien Nazzjonali saru realta’. Dan il-ħsieb baqa’ jbaqbaq sal-aħħar, saħansitra sal-mument meta kien fl-eżilju. Fost il-poeżiji li skont Micallef aktarx kiteb meta kien fl-eżilju nsibu Mannarino to his countrymen (p.214)- ispirata minn dik li baqgħet tissejjaħ bħala r-“Rewwixta tal-Qassisn”, Have you seen the Maltese islands? (p.214)
Ta’ min wieħed jgħid imma li minkejja l-persekuzzjoni kontrih mill-awtoritajiet ekkleżjastiċi, u l-qlajjiet kontra tiegħu Manwel Dimech kien bniedem reliġjuż u dan jixhduh in-numru kbir ta’ poeżiji reliġjużi li nsibu f’dan il-ktieb (p 121-143). Ta’ min ngħidu li minħabba l-ħidma permezz tax-Xirka tal-Imdaulin, il-Knisja skomunikatu għal sena sħiħa.
Il-Bandiera tal-Maltin
Hekk kif ħareġ mill-ħabs fl- 1897 beda joħroġ kull ġimgħa il-Bandiera tal-Maltin – l-organu li kellu fl-opinjoni tiegħi joħloq rivoluzzjoni sħiħa.
Fl-ewwel ħarġa tal-bandiera tal-Maltin, żanżan il-poeżija Lilkom ħbiebi (p.140):
“Qatt ma jkun illi tintrebaħ
Mill-għedewwa misħutin ;
Tirbaħ biss u tirbaħ dejjem
IL-BANDIERA TAL-MALTIN”
Il-viżjoni ta’ Dimech kienet dik kif anke naraw f’dan il-ktieb ta’ Malta bħala nazzjon sovran. Il-viżjoni tiegħu, għallinqas kif narah jien u kif jidher minn dawn il-poeżiji kienet allura waħda Repubblikana – fis-sens li kien iwaħħad il-ħelsien tal-bniedem ma’ dak tan-nazzjon: Il-bżonn li l-persuna tagħraf l-individwalita’ tagħha u tinħeles mill-ktajjen tad-dipendenza u l-bżonn li pajjiżna jsir nazzjon ħieles mill-forzi li żammuh fil-faqar u fl-injoranza.
Ngħidu x’ngħidu, l-immigrazzjoni sfurzata hija tama għall-ħelsien għal persuna li qed ibati. Il-Maltin ukoll, mhux l-ewwel darba kellhom iħallu din l-art sabiex isibu ġejjieni aħjar. Il-poeżija L-Għanja ta’ Malti sejjer isiefer (p.158) titratta dwar dan. Kif nafu, fl-istorja aktar riċenti, il-Maltin jibqgħu qalbhom hawn minkejja li jkunu f’artijiet imbiegħda. Mhux ta’ b’xejn li Dimech jgħid (p.159):
“Alla miegħek! Jien sejjer,
Ħelwa Malta se nħallik!
Ġismi minnek s’r jitbiegħed
Iżda ruħi tibqa’ fik.”
Din ix-xewqa ta’ pajjiżna bħala nazzjon tinħass sew f’dawn il-poeżiji tant li fil-ktieb li għandna llum insibu numru sabiħ ta’ poeżiji (p183-215) bikrin fil-ħsieb tar-romantriċiżmu u dak ta’ identita’ nazzjonali.
Meta ma kienx għad Innu Nazzjonali kiteb il-poeżija Innu Malti (p.194).
Konklużoni
Mhux biċċa xogħol faċli dak li għamlet Jessica Micallef. Dawn huma kitbiet ta’ patrijott u eroj Malti, bosta minnhom bil-Malti, imma nifhmu li Micallef ħtiġilha tadatta skont il-Malti kif jinkiteb illum. Oħrajn bit-taljan u bl-Ingliż, u Micallef għamlet tradizzjoni. Minn kull poeżija nisslet xi tagħrif u allura għandna bħal bijografija li toħroġ minn dawn il-poeżija. Dan jagħmel dan il-ktieb wieħed interessanti sabiex jinqara. Il-ktieb għandu wkoll valur lingwistiku kbir partikularment għan-numru ta’ kliem mhux komuni, li m’għadhomx jintużaw, u għal dawn Micallef toffri wkoll tifsira għalihom (p.225). Naturalment dan huwa ktieb li jagħmel kompleta il-bibljografija li għandi dwar Manwel Dimech, u jibni mal-kotba ta’ Patri Mark Montebello. Minn fomm Dimech stess, nistgħu naraw ħafna tagħrif interessanti fosthom taż-żmien meta kien fl-eżilju.
Ntemm dawn il-ħsibijet qosra dwar dan il-ktieb bi strofa mill-poeżija Sliema għalik, Bandiera Tagħna (p.186):
Sliema għalik, Bandiera tagħna!
Aħna wliedek il-Maltin
Lejk inħarsu bik nithennu
Fi ħsieb wieħed imgħaqqdin”
(Paġna Letterarja, It-Torca, 3 ta’ Mejju 2015)
