The Maltese Bestiary
Awtur: Stephen D. Mifsud
Pubblikazzjoni: Merlin Publishers
Il-leġġenda hija narrattiva popolari bosta drabi bi stħajjil immaġinarju forsi b’għeruq fi ġrajjiet li jistgħu jkunu ġraw tabilħaqq. Mal-leġġenda wieħed ukoll jista’ jżid il-bosta kreaturi strambi, frott l-immaġinazzjoni, biża’ jew inkella sabiex ibeżżgħu, jaħbu jew iwasslu messaġġ. Xi waqtiet ukoll nibtu sabiex joffru divertiment fi żmien meta mhux biss il-media ma kinetx teżisti imma lanqas il-ktieb ma kien hekk komuni fost il-poplin. Waqt li mhux l-ewwel darba smajna bil-bosta ħlejjaq fittizji mill-mitoloġija Griega, pajjiżi Skandivani u minn bosta pajjiżi oħra donnu f’pajjiżna kien jinħass dan in-nuqqas li jkollna ġabra ta’ dawn il-ħlejjaq sopranaturali, kreaturi strambi u li jkexkxu, pjanti maġiċi, allat, u bosta leġġendi u fenomeni oħra. Imma waqt li s-superstizzjonijiet, il-biża’ u l-fenomeni m’humiex marbuta ma’ xi pajjiż wieħed imma għandhom l-għeruq tagħhom sa mill-bidu tal-bniedem, f’kull pajjiż jieħdu karatteristika differenti. Billi kważi ebda pajjiż mhux iżolat, u lanqas ma kien fl-imgħoddi speċjalment meta jkun hemm xi tip ta’ kummerċ ma’ pajjiżi oħra, dawn il-fenomeni jiġu trasferiti minn post għal ieħor. Malta kienet għal numru ta’ snin maħkuma mill-barrani u l-qagħda ġeografika tagħha ġabitha f’kuntatt ma’ diversi kulturi oħra u magħhom daħlu wkoll temmin fi ħwejjeġ li m’għandom ebda bażi jew evidenza xjentifika. Imma forsi l-aktar li huwa interessanti u dan joħroġ sew fil-ktieb huwa li dawn ukoll għandhom karattru Malti, twieldu hawn jew ħadu xejra Maltija.
Il-Fantażija u l-ħolqien ta’ Kreaturi Strambi minn madwar id-dinja
Sa mill-eqdem żminijiet mal-bniedem kien hemm it-twemmin f’diversi leġġendi u kreaturi. Jekk immorru ftit lura nsibu l-epika ta’ gilgamesh poeżija epika mill-Mesopotamia li l-istoriċi jaħsbu li nfluwenzat xi kotba tal-Bibbja. Fost oħrajn insibu l-istejjer ta’ Enkidu/Shamhat li hemm xebh ma’ dik t’Adam u Eva billi fit-tnejn li huma nħolqu mill-ħamrija u fit-tnejn li huma naraw il-preżenza tas-serp. Ta’ min jgħid ukoll li għal ħafna snin it-Tradizzjoni Orali kienet il-mezz kif l-Iskrittura waslet minn ġenerazzjoni għal oħra, bosta drabi kif kienu jifhmu s-sopra naturali l-bnedmin u miżjuda b’bosta elementi minsuġin mill-ħajja reali, fantażija u dak li jkunu semgħu u raw. Aktar tard imma nsibu wkoll il-mitoloġija Griega, bil-bosta kitbiet dwar l-allat u kreaturi oħra. Insibu wkoll il-mitoloġija Skandivana, ispirata mil-paganiżmu u dawk tal-kultura Ċeltika li x’aktarx influwenzaw sew l-użanzi tal-festa tal-Halloween. Ma nistgħux inqabbżu barra wkoll imma kulturi oħra barra mill-Ewropa, fosthom dawk Azjatiċi. Is-superstizzjoni fil-Ġappun ta’ saħta li titwieled meta xi ħadd imut b’rabja u mibegħda kienet l-ispirazzjoni għall-film tal-biża’ The Grudge.
Rabta ma’ dak li hu Malti
B’din il-ħarsa madwar id-dinja wieħed jifhem, anke kif spjegajna aktar ‘il fuq li Malta qatt ma kienet maqtugħa mid-dinja. Ħafna minn dawn il-leġġendi u stejjer waslu wkoll Malta. Imma Malta għandha wkoll il-karatteristiċi uniċi tagħha. Dal-pajjiż għal numru kbir ta’ snin, għallinqas, ħaddan it-twemmin Kattoliku, u b’xi mod dominat mill-forzi ekkleżjastiċi. Il-poplu tagħna beża’ jew beżżgħuh minn kwalunkwe twemmin ieħor, speċjalment minn dak Mislem u dak Protestant li ma baqax leali lejn Ruma. Malta wkoll għal numru ta’ snin kienet fqira, b’poplu illitterat u mhux infurmat. Dan kien il-kuntest ideali sabiex jinbtu bosta stejjer li kienu jitwemmnu daqs li kieku kienu vera.
Il-ktieb jibda b’introduzzjoni interessanti ferm u jagħraf li minkejja ċ-ċokon tagħna dawn il-gżejjer huma miżgħuda b’diversi stejjer. Il-bidu ta’ dawn il-gżejjer mhux daqstant ċar imma l-bosta annimali kbar li nsibu f’Għar Dalam jagħtuna x’nifhmu li dawn ġew mill-Kontinent. Pajjiżna huwa għani wkoll bi żviluppi avvzati sew ta’ Missirijietna fosthom Ħaġar Qim, Mnajda u l-Ġgantija li huma eqdem mill-Piramidi tal-Eġittu u minn dawk ta’ Stonehenge. Barra minn hekk insibu bosta raded (cart-ruts) imxerrda f’bosta nħawi f’Malta fosthom ir-Rabat u Ħad-Dingli. Dawn għandhom valur storiku enormi u l-isoriċi għadhom jistudjaw x’kien eżatt is-siwi tagħhom. Il-ktieb jagħmel referenza għad-deskrizzjonijiet ta’ Platun ta’ Atlantis, u kif jagħmlu xi awturi oħra Maltin jinnota s-similaritajiet ma’ pajjiżna u jekk kienx parti darba minn din l-art kbira li ntilfet. Bosta ħrejjef jitrattaw din id-dinja ta’ taħt u nies misterjużi li jgħixu fiha. Insemmu fost oħrajn l-għar ta’ Xħajma bejn ir-Rabat u n-Nadur li fih jingħad li ġieli semgħu bosta għajjat tal-waħx. Ħadd ma jazzarda jersaq lejn dawn il-postijiet u min xi darba jfettillu jispiċċa ħażin. Insemmu wkoll Buġibda li hija mħarsa sew mill-iljuni u orsijiet. Fl-opinjoni tiegħi il-mod kif il-ktieb jibda b’din id-“dinja ta’ taħt” u donnu kollox jinbet fuqha hija waħda interessanti mmens għaliex jagħtik x’tifhem li kollox ġej minnha u r-rabta li hemm bejn dak li jidher hawn fuq ma’ dak li hemm taħt imma xi kultant niltaqgħu magħhom. Għaldaqstant il-ktieb iħallik tkompli taqrah mingħajr ma tintilef fl-argumenti kif qegħdin nagħmlu aħna hawnhekk.
Fi żmien meta l-mediċina tradizzjonali kienet għadha bilkemm teżisti l-pjanti kellhom bit-tajjeb u l-ħażin rwol importanti mmens x’jaqdu. Imma xi wħud forsi minħabba l-forom tagħhom ħadu konnotazzjoni reliġuża, jew sopranaturali bħal xewk ix-xitan. Hek ukoll l-insetti u xi annimali oħra u bħal f’xi pajjiżi nibtu madwarhom elementi superstizzjużi. Forsi l-akbar imma ammont ta’ kreaturi tal-waħx nibtu fl-opinjoni tiegħi frott il-biża’ jew li jbeżżgħu kemm lit-tfal imma anke lill-adulti. B’hekk iġagħlu lil dak li jkun jobdi u jagħmel dak li jkun mitlub. Fost dawn wieħed isemmi ngħidu aħna r-Razzett tax-Xjaten fl-inħawi tal-Mellieħa li x’aktarx li dan kien propjata ta’ misilmin u l-Ordni kompliet bit-tradizzzjoni tal-biża’ sabiex iżommu l-Maltin ‘il bogħod minn propjeta’ li kienet tagħhom. Naturalment il-ktieb ilaqqgħana mal-Gawgaw, Babaw, il- Gadajdu, il Gidmejmun. Niltaqgħu ukoll ma’ diversi ‘xjaten’ fosthom il-Brejbes, ix-xifajk, l-mniefaħ u oħrajn. Dawn huwa studju interessanti mmens saħansitra għall-ilsien Malti għaliex fil-lingwa tagħna nsibu bosta frażijiet li fihom jissemmew dawn il-kreaturi . U fil-ktieb qegħdin ippreżentati wkoll b’mod ċar. Aħna ngħidu eżempju “Nirra’ l-mniefaħ jieħduk” (kif insibu f’paġna 82).
L-għajn bla dubju għandha wkoll posta f’dan il-ktieb u mogħtija l-importanza mistħoqqa l-aktar għall-fatt li l-Maltin xi wħud għadhom jemmnu bis-sħiħ fiha. Naraw ukoll bosta affarijiet li l-Maltin kienu jagħmlu sabiex ibegħdu l-għajn.
Konklużjonijiet
Affaxxinanti! M’hemmx kelma oħra li tista’ tiddeskrivi dan il-ktieb.
Din il-ġabra hija ppreżentata b’mod mill-isbaħ, fi ktieb ta’ kwalita’ għolja ħafna. Xtaqt kieku nidħol fid-dettal tal-preżentazzjoni ta’ dan il-ktieb imma sabiex insemmu l-istami magħżula, il-kwotazzjonijiet, referenzi, il-karta sabiħa u saħansitra l-indiċi. Biex ma nsemmux il-qoxra iebsa li aktar tagħmlu ktieb ta’ referenza, ktieb li jista’ jżejjen (mingħajr ma neskludu l-enfasi tagħna li l-kotba qegħdin biex jinqraw) il-librerija tagħna.
Il-ktieb huwa dwar kreaturi fittizji, għallinqas hekk nemmen jien, imma li huma wkoll parti essenzjali minn dak li hu Malti u mill-identita’ Maltija. Huma ta’ siwi sabiex weħed jifhem aktar kif dawn il-kreaturi daħlu fl-ilsien Malti. Fuq kollox nifhmu wkoll lil Missirijietna. Imma l-istil li huwa ppreżentat bih huwa wieħed mexxej ħafna, id-deskrizzjonijiet huma konċiżi u jżomm il-karattru, biex ngħid hekk, ta’ kurżita’ li ngħarrxu f’dak li għalina huwa misterjuż
Bdejna x-xahar ta’ Diċembru u bla dubju ta’ xejn huwa ktieb li nirrakomanda anke bħala rigal sabiħ.
(Paġna Letterarja It-Torċa, 7 ta’ Diċembru 2014)See Translation— with Merlin Publishers.